سیر تجدد و علم جدید در ایران

معرفی کتاب

این کتاب تلفیق صورت بازنویسی شده قسمت هایی از دو پژوهش صورت گرفته در فرهنگستان علوم و متضمن نتایج نظر اجمالی تاریخی به علم جدید و تجدد در ایران است. نویسنده در بخشی از مقدمه کتاب می نویسد: «این نوشته گرچه یک گزارش تاریخی است، تاریخ نویسی به شیوه متداول تاریخ نویسان نیست و در آن، حوادث به ترتیبی که وقوع می یابند وصف نشده اند. حوادث در زمان نیستند، بلکه به زمان خاص تعلق دارند و من در صدد بوده ام که ببینم و بدانم تاریخ یکصد و پنجاه ساله یا دویست ساله تجددمآبی با کدام زمان یا چه زمانی پیوسته بوده است».

نویسنده در بخش دیگری از مقدمه کتاب آورده است: «اینکه علم و تجدد چرا آمد و چگونه آمد، معمولاً یک پرسش بیجا و غیر لازم و بیهوده به نظر می آید، آنها که تجدد را دوست می دارند، برای به دست آوردن دوست داشته خود به توجیه و بحث نیاز ندارند و آنانکه با تجدد یا بعضی آثار آن میانه ای ندارند، اخذ اجزای خوبش را یک امر طبیعی می دانند و وجود اجزای بد را به سهل انگاری و غرض ورزی و بدخواهی بداندیشان نسبت می دهند. در این میان معلوم نیست که نظر و فهم چه جایی دارد. با توجه به این وضع، پرسش را به صورت دیگری می توان درآورد که به آسانی نتوانند آن را بیهوده بخوانند: تجدد با ما چه کرد و ما با تجدد چه کردیم؟»

داوری اردکانی در پایان مقدمه کتاب با تصریح بر این نکته که کتاب حاضر را به قصد ملامت و عیب جویی ننوشته، بلکه کوشیده است بر خلاف رسم شایع -که موافقت و مخالفت تحکمی و صدور حکم قطعی است- به نقد اوضاع تاریخی بپردازد می نویسد: «در این نقد هرچه گفته ام از سر تذکر و تعلق خاطر به این کشور و تاریخش بوده است. مع هذا شاید علاوه بر ابهامی که در جای جای آن وجود دارد، بعضی از خوانندگان، تفسیر مرا نپذیرند. اما تمنا دارم در آنچه نوشته ام تأمل فرمایند و هرجا ناروا گفته ام تذکر دهند و حتی مؤاخذه کنند. همه سخن و گزارش پژوهش من در یک جمله خلاصه می شود: علم جدید و تجدد ما هنوز تاریخ ندارد».

کتاب «سیر تجدد و علم جدید در ایران» مشتمل بر 3 بخش و 20 فصل است. در پایان کتاب نیز مقاله ای با عنوان «ملاحظاتی در باب سیاست علم و شرایط تدوین آن» به عنوان «خاتمه کتاب» آمده و پس از آن فهرست اعلام و نمایه ها درج شده است.

بخش اول کتاب با عنوان «مقدمه ای برای آشنایی با وضع کنونی علم کشور» 12 فصل دارد که عناوین آنها عبارتند از: «شرایط بنیادگرفتن دانش جدید»، «اعزام دانشجو به فرنگ»، «عالم جدید و جهان قدیم»، «اخذ علم و تکنولوژی در عین بی اعتنایی به مبانی تجدد»، «علوم انسانی پس از علوم طبیعی و مهندسی»، «ترتیب اخذ و اقتباس علوم در ایران»، «برنامه جامع علم و پژوهش»، «علم و توسعه و ماهیت علم جدید»، «علوم انسانی در جهان توسعه نیافته»، «علم و جایگاه شایسته آن در تاریخ»، «برنامه علم و پژوهش» و «جهان علم». فصل دوم با عنوان «تجدد در ایران» شامل دو فصل «دشواریهای راه تجدد» و «سرگذشت مختصر دویست-ساله تجددمآبی در ایران» است. فصل سوم با عنوان «وضع علوم انسانی و اجتماعی در ایران» به شش فصل «اشاره ای به زمینه ها و سوابق»، «ظاهر تجدد و تجدد ظاهری»، «آغاز آشنایی با علوم اجتماعی و انسانی»، «اشاره ای به وضع جغرافیا و روان شناسی و تاریخ و زبان شناسی»، «جامعه شناسی و دیگر علوم اجتماعی» و «نسبت علوم اجتماعی با علوم دیگر و مقام آن در تجددمآبی ایران؛ تجدد وارونه» اختصاص دارد.