سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران و تحولات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موثر بر آن

نظام دانشگاهی در جهان غرب، سرگذشتی در حدود 800 سال دارد که سه دورة تمهید، تکوین و توسعه را پشت سر گذاشته است. اما نظام دانشگاهی در ایران، در مقایسه با جهان، دچار تعویق تاریخی شده است و سرگذشتی در حدود 80-70 سال دارد. به عبارت دیگر به جای سه دورة تمهید، تکوین و توسعه در جهان، درخصوص ایران باید از هفت دورة پرفراز و نشیب تعویق و تاخیر؛ تمهید؛ تکوین؛ تاسیس و تشکیل؛ رشد و تکثیر؛ توسعة ناتمام؛ و تعطیل و تعویق تا تعدیل و چالش های توسعة محدود، سخن گفت. نگارنده در کتاب حاضر نخست تحول نهادهای علم و دانش در جهان را در دوره های تمدن باستانی، سده های میانی (دورة تمهید دانشگاه در جهان)، رنسانس تا روشنگری، و پس از روشنگری (دورة توسعة دانشگاه در جهان) بررسی کرده است. در ادامه به تحلیل تاریخی آموزشی عالی در ایران و تحولات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موثر بر آن از مشروطه تا دورة انقلاب اسلامی پرداخته است.

کتاب در هشت فصل تدوین شده است و فرض پایه نویسنده در این بررسی آن است که تحول نهادهای نوپدید آموزشی و علمی و آکادمیک در جوامع، با سایر تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ، پابه پای هم اتقاق می افتاد و به پیش می رفت. بر چنین بنیادی نویسنده مراحل پیدایی و برآمدن و نشیب و فراز نهادهای مدرن عملی و به طور خاص آموزش عالی و دانشگاه در ایران را با نگاهی به تحولات دیگر مورد واکاوی قرار داده است.

در فصل نخست مروری کلی بر برخی پیشینه های تاریخی تحول نهادها و تکاپوهای علمی صورت گرفته است و در فصل دوم خواننده مباحثی چون تکاپوهای علمی در حوزه تمدنی ایران و اسلام و تحولات فکری و علمی در غرب را پی خواهد گرفت.

فصل سوم کتاب به عصر صفوی اختصاص دارد و مولف ضمن ارائه گزارشی از دوره تکوین دانشگاه در جهان به پس افتادگی ایران از دنیا اشاره می کند و علل این تعویق و پس افتادگی را در ساخت های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دوره صفویه مورد کاوش قرار می دهد.

فصل چهارم به ابتدای دوره قاجار تا قبل از مشروطه اختصاص دارد و خواننده با فعالیت های عباس میرزا، قائم مقام فراهانی و امیر کبیر و مشیرالدوله آ شنا می شود وهمزمان الگوهای غربی دانشگاهی را مرور خواهد کرد.

فصل پنجم به عصر مشروطه اختصاص دارد. در این فصل صعوبت تاسیس نهاد علم و آ موزش مدرن در ایران و قانون معارف و ظرفیت های آن مورد بررسی قرار می گیرد.

فصل ششم کتاب به تحولات دانشگاه در دوره پهلوی اول اختصاص دارد. در این فصل که عنوان تاسیس دانشگاه در درون دولت را بر خود دارد،«تحولات و کارکردهای نهاد دولت در زمینه علم و آموزش مدرن و دانشگاه»،«تمهید،تکوین وتاسیس دانشگاه در ایران»،«تحولات نظام آموزش عالی در بعد از تاسیس دانشگاه تهران» و ارزیابی دوره تاسیس آمده است.
فصول هفتم و هشتم کتاب که حجم عمده کار مولف و ناشر را به خود اختصاص داده، تحولات دانشگاه در دوره پهلوی دوم و دوره انقلاب اسلامی را در بر می گیرد.

مولف در این دو بخش سعی کرده هیچ بحثی را فروگذار نکند و به همین دلیل در کنار هر بحث استنادات آن به دقیق ترین شیوه آمده است. ارائه جدول های مختلف و استناد به برخی مکاتبات و صورت جلسات نشست های نه چندان عمومی از کوشش جدی و محققانه مولف در به سامان رساندن این کتاب خبر می دهد.

برای نمونه وی در فصل هفتم که به دانشگاه و تحولات آن در دوره پهلوی اول اختصاص دارد ضمن اشاره به جریان های سیاسی با گرایش های مختلف سعی کرده است به تفضیل و البته با رعایت اختصار تک تک این جریانات را معرفی و سهم آنها را در دانشگاه و تاثیر هرکدامشان را بررسی وگزارش کند.

در فصل هشتم هم علاوه بر وقایع انقلاب فرهنگی و تحولات دانشگاه در این دوره به تحولات آموزش عالی تا سال های میانی دهه هفتاد( سال 1376) پرداخته شده است.
نگاهی به منابع فارسی و انگلیسی پایان کتاب از کوشش همه جانبه مولف برای تدوین این اثر خبر می دهد.