ادراکات اعتباری علامه طباطبایی (ره) و فلسفه فرهنگ

پیشگفتار
«فلسفۀ فرهنگ» یکی از گرایش های پراهمیت در فلسفۀ معاصر است. طرح نسبت «ادراکات اعتباری علامه طباطبایی» با «فلسفۀ فرهنگ» مستلزم آشنایی با دو سوی بحث است. موضوع ادراکات اعتباری نزد اهل فلسفه در ایران شناخته شده است؛ اما فلسفۀ فرهنگ و سابقه و چیستی آن، هنوز محل توجه قرار نگرفته و اثر درخوری دربارۀ آن منتشر نشده است. شاید، معقول تر آن بود که ابتدا دفتری دربارۀ فلسفۀ فرهنگ فراهم می آمد و سپس دفتر پیش روی گشوده می شد.
آنچه بر نگارندۀ این سطور گذشت نیز همان مسیر معقول بود. نگارنده که از چند سال پیش کار پژوهش در فلسفۀ فرهنگ را آغاز کرده بود، ضمن خواندن مراجع بحث، نظری هم به فرهنگ خویش داشت و همواره با این پرسش روبه رو بود که آیا زمینۀ طرح تأملات فلسفی دربارۀ فرهنگ، در فرهنگ اسلامی ایرانی وجود نداشته است. پاسخ اجمالی، از ابتدا، مثبت بود و هرچه این پرسش و تأمل تفصیل یافت، قامت حضرت علامه طباطبایی و به خصوص بحث «ادراکات اعتباری» ایشان بیشتر به چشم آمد.
مطالب این دفتر پیوندی اساسی با دفتر دیگری دارد که اگر حضرت حق مدد فرماید، در آینده با عنوان «فلسفۀ فرهنگ» منتشر خواهد شد. اما اینکه چرا این دفتر پیش افتاد، آن را به حساب دست تقدیر و تدبیری می گذارم که شاید حکمت آن هنوز پنهان باشد. درج نام علامۀ مهرکیش را بر این دفتر به فال نیک می گیرم و اثرپذیری از آن روح لطیف را برای هرکه با این دفتر نسبتی یافت، از حضرت حق سبحان خواهانم.
درآمد
برای آغازشدن تأملات فلسفی دربارۀ فرهنگ، باید زمینه هایی فراهم می شد. در تاریخ تفکر فلسفی غرب نیز اندیشیدن دربارۀ فرهنگ مترتب بر زمینه هایی است. بدون تحولات بزرگ قرن هجدهم و به خصوص توجه فلسفی به تاریخ و تصور تقابل طبیعت و فرهنگ، تأمل فلسفی دربارۀ فرهنگ که بعدها «فلسفۀ فرهنگ» نامیده شد، پدید نمی آمد. حتی در دورۀ مدرن، با صِرف زاد و توشه ای که فیلسوفان راسیونالیست و آمپریست فراهم کرده بودند، بحث فلسفی دربارۀ فرهنگ آغاز نمی شد. در ایران هم تفکر فلسفی دربارۀ فرهنگ، تنها با مؤونۀ فیلسوفان کلاسیک اسلامی و ترجمۀ آثار فیلسوفانی همچون دکارت و هیوم پا نمی گرفت. متفکر باید در فضای زندگی مدرن، از قرن هجدهم به بعد، زندگی می کرده است تا زمینۀ پرداختن به این گونه پرسش ها را بیابد.
در عوالم ماقبل مدرن و پیش از آشنایی ملموس فرهنگ ها با تکثرات فکری فرهنگی، متفکران هر فرهنگ به اقتضای سنت های فکری و فلسفی درون فرهنگشان، مبانی و اصولی طرح می کردند که جهت گیری غالب در آن ها، اثبات دریافت ها و اعتقادات قوم بود؛ اما پس از آشنایی عمیق متفکران هر قوم با اندیشه های دیگران، لااقل این اندیشه به ذهن آن ها خطور می کرد که بکوشند اسباب تکثر فکرها و فرهنگ ها را دریابند. برخی به این دریافت می رسیدند که انسان را موجودی ببینند که می تواند خود و جهان را به صورت های متفاوتی درک کند و رفتارهای مختلفی از خود بروز دهد. متفکری که فقط در پی فهم ادراکات حقیقی است، تنها براساس داشته های فرهنگی خویش می اندیشد و هنوز تکثر برایش اهمیت پیدا نکرده است. در عالم ما ایرانیان، به نظر می رسد علامه طباطبایی شخصیتی بی نظیر باشد که ضمن تضلّع بر فلسفۀ اسلامی، با مسئلۀ تکثر ادراکات و تکثر فرهنگ ها به طور جدی روبه رو شده و کوشیده است طرحی فلسفی برای پاسخ دادن به آن عرضه کند. بحث ادراکات اعتباری حاصل تفکر ایشان در همین جهت است.
رمز مخالفت بسیاری از معاصران علامه با این بحث، نرسیدن آنان به پایۀ تفکری بوده است که ایشان در آن واقع شده بود. علامه طباطبایی به دریافتی کاملاً متفاوت از عالم و آدم و به تبع آن، ادراکات، رسیده بود. او با توجه به سنتی فلسفی که در آن رشد کرده بود، برای بیان دریافت خود کوشیده است. کار مرحوم علامه در این بحث، بهترین کوشش برای گستردن مبانی فلسفۀ اسلامی به منظور فهم عالم مدرن و معاصر و درک ژرف تر مناسبات حاکم بر آن است. حتی قرارگرفتن بحث در ادامۀ بحث پیدایش کثرت در ادراکات، حکایت مواجهۀ آن متفکر با یکی از مسائل اصلی دورۀ مدرن، یعنی درک اسباب تکثر در فرهنگ ها و ارزش ها و هنجارهای غالب در تاریخ و عالم انسانی است.
در این نوشته کوشیده ایم، پس از طرح کوتاه امهات تأملات فلسفی متفکران دورۀ مدرن دربارۀ فرهنگ، مطالب علامه طباطبایی دربارۀ اعتباریات را بازخوانی کنیم. برداشت کلی و فی الجملۀ نگارنده آن است که بازخوانی نظریۀ علامه دربارۀ اعتباریات، مبنایی درخور برای ورود به مباحث فلسفۀ فرهنگ است. به بیان دیگر، نظریۀ اعتباریات علامه را می توان برای پاسخ به پرسش های به اندیشه درآمده در حوزۀ فلسفۀ فرهنگ، مبنای محکمی دانست.
علامه طباطبایی فیلسوف بی نظیر برخاسته از سنت های فکری ایرانی اسلامی در زمان ماست. علت بی نظیری علامه، تنها اشراف و احاطۀ وی به این سنت ها و قدرت نفوذش در مسائل و موضوعات نبود؛ منش والای او در رویارویی با مسائل جدید تفکر، در تاریخ تفکر معاصر در ایران نظیری ندارد. داریوش شایگان می نویسد: «آن خصلتی از علامه که مرا سخت تکان می داد، گشادگی و آمادگی او برای پذیرش بود. ایشان به همه حرفی گوش می داد، کنجکاو بود و نسبت به جهان های دیگرِ معرفت، حساسیت و هوشیاری بسیار داشت». آنچه باعث توجه جدی راقم این سطور به علامه طباطبایی شده است، به همین خصوصیت بازمی گردد.
به نظر می رسد گشودگی علامه برای فهمیدن و شنیدن اندیشه ها و سخنان برخاسته از جهان های دیگر، باعث طرح نظریۀ ادراکات اعتباری شده است. علامه یگانه متفکر معاصر ایران است که با وجود برخاستن از جهان فکر اسلامی، سعی در تجربۀ جهان های دیگر هم داشته است. به نظر می رسد در پی چنین تجاربی درصدد طرح مبانی دیگری برای فلسفه بود، تا تنوع و تکثر پدیدآمده در عالم انسانی را توضیح دهد.
نظریۀ ادراکات اعتباری نشان دهندۀ دغدغه های پنهان آن متفکر است. به گمان صاحب این قلم، قلمرو اعتباریات را می توان با تسامح، قلمرو فرهنگ، به معنای مدرن و معاصر آن دانست. پرسش ناگفته ای که علامه را به سمت طرح امور اعتباری کشاند، بسیار شبیه پرسش های متفکرانی مانند ویکو، هردر، کاسیرر و حتی فروید و یونگ است. تفاوت علامه با این متفکران در فضا و بستر تاریخی و فرهنگی آن هاست. متأسفانه، مستندات مستقیم این برداشت بسیار اندک است؛ ولی همین اندک برای آغاز چنین بحث هایی کفایت می کند. شایگان در همان گزارش اضافه می کند: «من در آن زمان نوشته های یونگ را زیاد می خواندم و در کتاب انسان و جست وجوی روان یونگ غرق بودم. استاد علاقه مند بود بداند کتاب دربارۀ چیست.
من در دو کلام مطلب را خلاصه نموده و گفتم، اصل مطلب آن است که در حالی که قرون وسطا روح جوهری و جهانی را موعظه می کرد، قرن نوزدهم توانست روان شناسی فارغ از روح را به وجود آورد...‘ استاد از این نکته چنان به وجد آمد که خواست این کتاب حتماً به فارسی ترجمه شود و بعد گفت: ’باید جهان را شناخت. ما نمی توانیم خود را در برج های عاجمان محصور و منزوی کنیم‘».
علامه طباطبایی تشنۀ آشنایی با عوالم متفاوت بود. گسترۀ عالم انسانی را بسیار وسیع تر و متنوع تر از هم کسوتان خود می دید که در سنت های فلسفی و عرفانی و کلامی رشد کرده بودند. به همین علت، باید برمبنای سنتی که بدان تعلق خاطر داشت، زمینۀ گشوده شدن و درک دیگران را فراهم می کرد. او بیش از معاصران خود، به التزام به هویت خویش و درعین حال خروج از اعتقادات و التزامات خود قادر بود و می توانست با دیگران همراهی کند تا به مناطق فکری مشترک برسند. مهم ترین موضوع برای گفت وگوی متفکرانِ برخاسته از فرهنگ ها و سنت های مختلف، یافتن مناطق مشترک است. توان علامه برای همراهی و گفت وگو در مناطق مشترک فکر بی نظیر است. مرحوم مطهری معتقد بود عیب کار علامه در نظریۀ اعتباریات آن است که این نظریه در آثار قدما سابقه ندارد؛ اما به عکس، این را می توان مزیت کار علامه طباطبایی دانست. مطهری دغدغۀ جاودانگی اخلاق و دین دارد که البته دغدغۀ کلامیِ مهمی است؛ اما علامه دغدغۀ تنوع و تکثر اخلاق و دین و فرهنگ دارد که دغدغۀ فلسفی زمان ما است. اگر این دغدغه پاسخی بیابد، دغدغۀ جاودانگی هم صورت دیگری پیدا می کند. می توان دغدغۀ جاودانگی را بعد از تأیید تکثر، به صورت دیگری پاسخ داد.
اهمیت نظریۀ علامه، بردن بحث به منطقه ای است که کفِ تفکر است و با این مبنا، می توان با هر متفکر دگراندیشی وارد گفت وگو شد. آغاز بحث از اعتباریات، در واقع آغازکردن از کف انسان، یعنی از جایی است که از صرفِ وجود طبیعی فرامی رود و فرهنگ آغاز می شود. باتوجه به زمینه های پیدایش تفکر فلسفی دربارۀ فرهنگ که از قرن هجدهم آغاز شد، می توان بحث اعتباریات علامه را آغازی برای ورود به فلسفۀ فرهنگ دانست. برای آغاز چنین بحثی، باید پذیرفت که قلمرو اعتباریات همان قلمرو فرهنگ است. اگر این اصل پذیرفته شود، راه برای اجزای بحث هموار می شود. به همین جهت مهم ترین بخش بحث، توجه به قلمروی است که در سنت تفکر اروپایی، «فرهنگ» نامیده می شود.