تفکر اجتماعی، تفکر عینی: موانع خوب زیستن با دیگران

معرفی کتاب

خوب زیستن موضوعی است که در همه برهه های زندگی انسان بوده و هست و در صورتی اتفاق می افتد که انواع تفکر در انسان از جمله تفکر عینی و اجتماعی اش شکوفا شود. تفکر اجتماعی همان تفکری است که در خارج و عین، فرآیند و تأثیراتش به خوبی قابل مشاهده است. سؤال و نیازی از ناحیه ­ای طرح می­شود، مقصدی در نظر گرفته می­شود، انسان یا انسان­ هایی حول آن نیاز و مقصد در بستری اجتماعی با مختصات مشخص و رابطه ­ای معلوم، تعاملاتی پیدا می­کنند و با محور دین حرکتی به وقوع می­ پیوندد. چنین حرکتی که بر محور دین انجام می­ شود منافع بی ­شماری از جمله الفت، تألیف و ساماندهی فضل و شکوفایی فضیلت ­ها را به همراه خواهد داشت.
اگر چنین تفکری -که به نام مقدس تفکر ابرار نامیده شد- در جامعه نباشد حرکت­های اجتماعی بر اساس خواهش­های نفسانی شکل خواهند گرفت و نتیجه آن تفرقه، اختلاف، استضعاف و ... می­باشد. رنج­هایی که تا سالیان سال زندگی را به تباهی می­کشاند و برخی نیز غیر قابل جبران است...
ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون
به سبب آنچه مردم به دستان خود فراهم آورده اند، فساد در خشکی و دریا نمودار شده است، تا [سزایِ] بعضی از آنچه را که کردهاند به آنان بچشاند، باشد که بازگردند.
عامل اصلی در فقدان تفکر اجتماعی حذف دین از صحنه اجتماع است. کاری که به بهانه­ها و دلایل مختلف و به شکل­های گوناگون صورت گرفته و می گیرد. حذف دین از زندگی به معنای برداشتن ستون خیمه تفکراجتماعی است. نداشتن دینی که در بروزات اجتماعی کنترل را به دست گرفته و حاکمیت، حکومت، جریان­ها و حرکت­ها را ساماندهی کند به منزله حذف دین است. زیرا دین حنیف دینی بت­شکن، طاغوت­ستیز، جامعه­ساز، بسترپرور، مولد جریان دائمی تاریخی و پرورش دهنده انسانی توحیدی در همه ابعاد است.
در تفکر اجتماعی نه دست خدا بسته است به این معنا که انسان­ها را به حال خود رها کرده تا هر کاری خود تشخیص داده­اند انجام دهند و نه دست انسان برای ایجاد تغییر و اصلاح بسته است. لذا باورهای جبرگریانه و یا مروج آزادی (آن آزادی که انسان رها شده در دنیاست) هر دو به عنوان موانع فکری تفکر اجتماعی محسوب می­شوند.
با توجه به آنچه گفته شد و با مختصر تأملی می ­توان دریافت که برای تحقق تفکر اجتماعی هم شرایط عمومی جامعه و نوع حاکمیت­ ها مؤثر است و هم نوع افکار و تلقیات افراد از دین و نیز رفتارها و عملکردهای مبتنی بر باورها.
لذا طبیعی به نظر می­ رسد از مهم­ترین وظایف علمی برای هدایت همه جانبه انسان، روشنگری در خصوص رفع موانع تفکر اجتماعی است. زیرا با وجود موانع، امکان تفکر اجتماعی وجود ندارد.
رفع موانع تفکر اجتماعی به معنای رفع موانع خوب زیستن است و این دو با هم قرین و همراه می باشند. سوره های متعددی از قرآن به این موضوع به صورت مستقیم پرداخته اند یکی از این سوره ها سوره مبارکه مطففین است.
این سوره اشاره به انسانی دارد که برای رسیدن به منافع خود از حقوق دیگران صرفنظر می کند. این شیوه زندگی را شیوه فجار معرفی می کند و زندگی فجار را توأم با تنگنا و فلاکت و بدبختی می داند و می فرماید:
کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفی سِجِّینٍ * وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ * کِتابٌ مَرْقُومٌ: نه چنین است [که میپندارند]، که کارنامه بدکاران در«سجّین» است. و تو چه دانی که «سجّین» چیست؟ کتابی است نوشته شده.
کسی که برای دیگران هیچ ارزشی قائل نیست، باید و نبایدهایش را بر مبنای نفسانیت خود تعیین می کند رفتارها و گفتار چنین کسی قابل اعتماد نیست. و اگر این مسئله در گروه هایی از مردم اتفاق بیفتد جو بی اعتمادی و ناامنی گسترش می یابد. در این فضا به تدریج خوب زیستن معنای خود را از دست می دهد. زیرا در این وضعیت از هر کس هر گونه تعدی و ظلمی امر بعیدی نیست.
با بررسی این سوره در می یابیم خوب زیستن برای انسان که در گرو تفکر اجتماعی است ابتدا به صورت مقوله ای فکری و اعتقادی قابل بررسی است.
سپس به واسطه نقص یا فساد در باورها، رفتارها نیز به عیوب مختلفی گرفتار می شوند. زیرا هر رفتاری که از انسان بروز می یابد بر اساس اعتقاد و فکر است و اگر رفتار او دارای ایراد باشد حتماً باورش نیز دارای عیب و ایراد است.
به همین دلیل سیر سوره به شکل زیر فقدان خوب زیستن را تبیین می کند:

مرحله اول: ایجاد نگرانی برای مطففین است، یعنی کسانی که گرفتار رفتار غیراخلاقی در ادا نکردن حقوق دیگران هستند.
مرحله دوم: بیان دلیل این رفتار غیر اخلاقی است، که عبارتست از فراموشی یاد قیامت.
مرحله سوم: معرفی گروهی از مردم به نام فجار که گروهی هستند که رفتارهایشان منطبق با فطرت الهی نیست و با گناهان خود بر فطرت پاک خود آسیب وارد می سازند.
مرحله چهارم: بیان نوع زندگی فجار است که در تنگناهای زندگی هر روز بیشتر فرو می روند.
مرحله پنجم: ایجاد نگرانی برای مکذبین است، کسانی که روز قیامت را با گفتار و یا عمل خود تکذیب می کنند.
مرحله ششم: معرفی مکذبین است که آنها را تعدی کننده و تأخیر کننده در خیرهای اجتماعی معرفی می کند.
مرحله هفتم: تبعاتی است که در اثر گناه بر قلب انسان وارد می شود که به تدریج قوای تشخیص خود را از دست می دهد و دچار حجاب های قلبی می شود.
مرحله هشتم: تقابل فجار با ابرار و معرفی ابرار در دنیا و آخرت است.
مرحله نهم: معرفی کسانی است که دارای جرم هستند و نوع برخوردی که با مؤمنین دارند. ایشان را تمسخر کرده و در جامعه خرد می کنند.
مرحله دهم: وضعیت خانوادگی کسانی که مجرم اند در دنیا و آنگاه وضعیت آنها در آخرت تبیین شده است.
مرحله یازدهم: به موضوعی مهم اشاره می کند و آن اینکه کافران در اثر ادامه سوء، کارهای زشت خود را ثواب می پندارند.

بر اساس مراحل فوق در سوره مطففین می توان موانع تفکر اجتماعی یا خوب زیستن را در لابه لای این مراحل جستجو کرد. برخی از نکاتی که می توان در این بررسی یادآور شد عبارتند از:
هر انسانی به هر دلیل جزو گروه های یاد شده باشد رنگ خوب زیستن را نمی بیند. دلیلی برای خوب زیستن او نیز وجود ندارد.
برخی از موارد یاد شده جنبه باوری و برخی جنبه رفتاری دارد.
برخی از رفتارها بر اساس منفعت طلبی و برخی بر اساس بغض و عداوت شکل گرفته است.
رفتارهای یاد شده به صورت مشخص موجب تضییع حقوق دیگران شده است.
علت نام های متعدد یاد شده جلوه های مختلف باوری و رفتاری در تضییع کنندگان حقوق مردم است. در واقع با هر یک از صفات یاد شده به وجهی از ایرادهای این افراد اشاره شده است.
افرادی که دارای ایمانند به سرور ابدی دست خواهند یافت.
با کمی دقت در زندگی افرادی که از ایمان فاصله گرفته اند متوجه می شویم، تنها در گرو زندگی مؤمنانه است که می توان به نعمت های جاوید و سرورهای ابدی دست یافت.
برای دست یافتن به زندگی ابرار باید در وهله اول از فجار بودن رهایی یافت. و برای فجار نبودن لازم است از تکذیب روز قیامت دست برداشت و برای رهایی از تکذیب لازم است بر مبنای یاد قیامت از حکم الهی تبعیت کرد.
با رهایی از موانع فوق به طور طبیعی، صفات و اخلاق نیک در فرد شکوفا می شود.
با توجه به مطالبی که در بررسی سوره مبارکه مطففین بیان شد، موانعی که انسان برای خوب زیستن با دیگران با آن درگیر است حداقل در پنج نوع مانع قابل بررسی است:
نوع اول: موانع فکری و باوری
نوع دوم: موانع مربوط به دریافت حکم الهی
نوع سوم: موانع شخصیتی و صفاتی
نوع چهارم: موانع عاطفی
نوع پنجم: موانع رفتاری و گفتاری
محل آسیب موانع فوق در یکی از مؤلفه های تفکر اجتماعی واقع می شود. این محل ها را می توان در موارد زیر معرفی کرد:
آسیب اول: بسترهای اجتماعی
آسیب دوم: نیازها و مقاصد اجتماعی
آسیب سوم: حرکت ها و جریانات اجتماعی
آسیب چهارم: روابط و تعاملات
آسیب پنجم: ساماندهی
عناوین مربوط به موانع به عنوان عناوین فصول کتاب در نظر گرفته شده اند و آسیب ها مطالبی است که در هر فصل مورد توجه قرار گرفته است. به این ترتیب پنج عنوان فصل و پنج عنوان زیر فصل خواهیم داشت.
هر یک از موانع در کتاب سعی شده است با توجه به سوره ای یا سوره هایی بررسی شود. بدین ترتیب با رفع موانع ابرار بودن راه مطمئنی برای ابرار شدن توسط سوره ها به ما پیشنهاد می شود. سوره های پیشنهادی برای موانع و رفع آن در نمودار زیر طرح شده است.
در نهایت لازم به ذکر است همان طورکه خداوند اراده کرده است تا حیات طیبه انسان در همین دنیا تحقق یابد، و بنابراین هر آنچه از مظاهر خوب نزیستن مشاهده می شود به دست خود انسان رقم می خورد، اصل در هدف و غایت نگارش چنین کتابی، در نظر گرفتن صلاح در مسیرهای زندگی و اصلاح در آن است و این اصلاح به هر مسیر هدایتی که محقق شود مطلوب و پسندیده است. از این رو، کتاب حاضر تلاشی است در راستای تجزیه و تحلیل مواردی که راه های خوب زیستن را مسدود می کنند
تا بتواند از این طریق نگاه تفصیلی تری را در برطرف کردن این موانع، با استفاده از حقایق آیات قرآن و توصیه های روایات در اختیار خود و دیگران قرار دهد.