چین چگونه سرمایه داری شد؟

بخش هایی از کتاب را با هم مرور می کنیم تا بیشتر با این سفر پرماجرا آشنا شویم.
اصلاحات اقتصادی چین، در اوایل و در طول روند خود، هرگز برای تضعیف و از بین بردن سوسیالیسم و حرکت در مسیر سرمایه داری تصور نمی شد، بلکه هدف آن وفق بیانیه ۱۹۷۸ نوسازی سوسیالیستی به عنوان انقلاب دوم با توسعه اقتصادی ای که مائو در دستیابی به آن ناکام مانده بود تعریف می شد. نتیجه این تطبیق تبدیل چین به کشور نو سوسیالیستی تا انتهای قرن بیستم بود. در ابتدا حزب کمونیست کاملاً خود را در تضاد با اصلاحات بازار می دید. کمونیسم و سرمایه داری به عنوان ایدئولوژی های رقیب در تقابل با یکدیگر قرار دارند، اما حزب کمونیست زمانی که بقای خود را در خطر ببیند ممکن است اجازه تجربه هر چیزی حتی سرمایه داری را بدهد.
قائل شدن به تفکیک میان حزب کمونیست و کمونیسم بسیاری را در رویکردشان نسبت به گذار اقتصادی دچار بدفهمی کرده است. این مسئله به این اعتقاد دامن می زند که اصلاحات بازار در کشوری سوسیالیستی بدون از بین رفتن کل ساختار کمونیستی، چه ایدئولوژی و چه سازمان سیاسی، ممکن نیست. رویکرد اصلاحات تدریجی با بهبود و نوسازی ساختار اقتصادی موجود از ابتدا رد و موجب ظهور رویکردی با نام «انفجار بزرگ» شد. بسیاری از اقتصاددانان که در سمت مشاور سیاست گذاران فعالیت می کردند معتقد بودند که درصورتی که نشانه های سوسیالیسم کاملاً زدوده شود، تسلط اقتصاد مدرن می تواند اقتصاد بازار را از نو سازمان دهد. در سال ۱۹۸۱ هو یائو بانگ، رئیس حزب کمونیست و در سال ۱۹۸۲ دبیرکل آن شد. او در مصاحبه با روزنامه کمونیستی ایتالیایی یونیتا در سال ۱۹۸۴ سؤالی را پیش روی خود و حزب قرار داد: «از آنجا که از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ بیش از ۶۰سال می گذرد، چگونه است که بسیاری از کشورهای سوسیالیستی نمی توانند در توسعه اقتصادی از کشورهای سرمایه داری پیشی بگیرند؟ چه چیزی در سوسیالیسم ناقص است؟
تعهد به سوسیالیسم مانع این نشد که رهبران چینی در سفرهای خارجی و مواجهه با سرمایه داری از ارزیابی مجدد و حتی تحسین سرمایه داری بپرهیزند. وانگ ژنگ، معاون نخست وزیر در امور توسعه صنعتی در آن زمان، از ۶ تا ۱۷ نوامبر ۱۹۷۸ از بریتانیا بازدید کرد. قبل از سفر، اطلاعات وانگ از سرمایه داری بریتانیا عمدتاً محدود به اطلاعات موجود در آثار مارکس بود. وانگ انتظار داشت حلبی آبادها، فقر و استثمار را در لندن ببیند. با کمال تعجب وانگ متوجه شد دستمزد او یک ششم دستمزد مأمور جمع آوری زباله در لندن است. در پایان سفرش، او درک بهتر و دقیق تری از سرمایه داری انگلستان و تعهد چین به کمونیسم پیدا کرد: «فکر می کنم بریتانیا کار بسیار خوبی انجام داده است. تولید محصولات وافر است، سه نابرابری؛ نابرابری بین مناطق شهری و روستایی، بین صنعت و کشاورزی و بین نیروی کار جسمی و فکری که از بین بردن این ها مطابق نظر مارکس وظیفه اساسی سوسیالیسم بود تقریباً در آنجا از بین رفته بودند. بر عدالت اجتماعی و نیز رفاه اجتماعی تأکید فراوان شده بود. بریتانیا به سادگی می توانست درصورتی که توسط حزب کمونیست اداره می شد، الگوی ما باشد.
شگفت آورترین جنبه اصلاحات اقتصادی چین شاید این باشد که حزب کمونیست چین در سه دهه اصلاحات نه تنها به حیات خود ادامه داد، بلکه شکوفا شد. این مسئله به روشنی نشان دهنده انعطاف سازمانی و وفق پذیری حزب بعد از ناکام ماندن تجربه سوسیالیسم بود، نه شکست ناپذیری و برتری مبنایی سوسیالیسم. اما شگفت این است که اصلاحاتی که قصد حفظ سوسیالیسم را داشت به صورت غیربرنامه ریزی شده اقتصاد چین را تبدیل به اقتصاد بازار کرد. اسب تروای این داستان حیرت انگیز، اصل چینی «استخراج حقیقت از واقعیت» بود که دنگ شیائوپنگ به اشتباه آن را عصاره و جوهره مارکسیسم خواند. وقتی چین به آزمایشگاه عظیم اقتصادی تبدیل شد، نیروهای رقابتی توانستند جادوی خود را انجام دهند. در فرآیند تجربی اکتشاف، منابع به سودآورترین کار تخصیص می یابند و ترتیبات نهادی و ساختارهای سازمانی برای تسهیل یادگیری جمعی پدید می آیند. با تعدیل و بهبود در میراث مائو، چین گام به گام بدون حرکت های قهقرایی و بازگشتی، بعد از سی سال اصلاحات که با هدف حفظ سوسیالیسم صورت می گرفت به اقتصاد بازار نزدیک شد. بعد از سقوط دیوار برلین، سوسیالیسم در بلوک شرق رها شد و در چین نیز شکست خورد. دهقانان قحطی زده در روستاها شاهد بازگشت کشاورزی خصوصی بودند؛ و شرکت های شهری و روستایی که عملکردی بالاتر از شرکت های دولتی داشتند. داستان اصلاحات اقتصادی چین یکی از موارد لجاجت دلیرانه کارفرمایان خصوصی و تلاش های تدریجی اجتماع و پشتکار در مبارزه انسانی برای زندگی بهتر است.
برای توضیح دقیق روند اصلاحات چین، باید به همراهی دو نوع اصلاحات در گذار بازار چین توجه شود. اول اینکه دولت چین بعد از مائو به روشنی تلاش می کرد اصلاحات دولت محور را در دستور کار قرار دهد. بعد از اینکه رهبران چین دیدند همسایگان آسیایی شان و دیگر کشورها به توسعه سریع اقتصادی دست یافته اند، حس شکست و ناکامی عمیق تر شد. همچنین آن ها تحت تأثیر نوآوری های تکنولوژیک و پیشرفت های اقتصادی که در طول سفرهای خود به خارج از کشور مشاهده کردند، قرار گرفتند. آن ها استدلال کردند که اگر چین تجربه کشورهای توسعه یافته را به کار بگیرد، می تواند خود را ارتقا دهد. رهبران چینی می دانستند که طرحی برای جلو رفتن ندارند. آن ها احتمالاً نمی دانستند دقیقاً این راه آن ها را به کجا می برد. با این وجود، هیچ چیز آن ها را از اصلاحات باز نداشت و همچنان مشتاق تغییر در اقتصاد ماندند.
اصلاحات دولت محور در پایان سال ۱۹۷۶ زمانی که هوا گوفنگ برنامه نوسازی را احیا کرد آغاز شد. در دوران هوا، چین سریعاً روند خودتخریبی نزاع طبقاتی را پایان داد و بر نوسازی سوسیالیستی تأکید کرد. یک سال بعد، برنامه جاه طلبانه گشایش اقتصادی را دنبال کرد که بعدها منتقدان آن را «جهش به بیرون» نامیدند. این برنامه برای استفاده از سرمایه خارجی و برای تعداد زیادی پروژه های توسعه ای بود که غالب آن ها در چارچوب صنایع سنگین و زیرساخت های مرتبط تعریف می شد. اما برنامه «جهش به بیرون» مدت زیادی دوام نیاورد.
اولویت اصلی در سیاست اقتصادی جدید، کشاورزی بود. از نظر دولت، جدی ترین نقص در برنامه «جهش به بیرون» تأکید مداوم بر صنایع سنگین به قیمت تضعیف بخش کشاورزی بود؛ چنانکه در بیانیه سال ۱۹۷۸ بر آن تأکید شده بود. کمبود غذا و قحطی مدت ها پدیده ای مزمن و فراگیر در دوره مائو بود. بیانیه ۱۹۷۸ تأکیداتی چند بر وضع نابسامان بخش کشاورزی چین کرد و خواستار افزایش قیمت خرید محصولات کشاورزی و نیز افزایش سرمایه گذاری در مناطق روستایی شد.
تا آنجا که به صنعت مربوط می شد نخستین هدف سیاست تعدیل، کاهش سرعت توسعه صنایع سنگین و کاهش سرمایه گذاری در بخش تولید و افزایش آن در بخش مسکن و سایر بخش های مرتبط غیرتولیدی همراه با جبران خدمات نیروی کار می شد. چرخش اقتصادی به سمت کالاهای مصرفی و کاهش وابستگی به سرمایه گذاری ثابت به خصوص در صنایع سنگین بود. سیاست تعدیل به سرعت شرایط زندگی در مناطق شهری و روستایی چین را بهبود بخشید. به علاوه دولت چین در سال ۱۹۷۸ چارچوبی ابتکاری با عنوان حق نمایندگی و تقسیم سود، برای غیرمتمرکز کردن اقتصاد، افزایش استقلال (حقوق) و انگیزه (سود) بازیگران محلی شامل دولت محلی و بنگاه های شهری و نیز گروه های تولیدی در مناطق روستایی به کار گرفت.
این ابتکار دولت، عمدتاً در سه حوزه انجام شد؛ بنگاه های دولتی، تجارت بین الملل و مالیه عمومی به علاوه بخش کشاورزی.
در کنار مسیر رسمی اصلاحات که توسط دولت هدایت می شد، مسیر دیگری نیز وجود داشت و آن ترکیب چندین دلیل خودانگیخته، با خاستگاه توده ای بود که بعضی از آن ها به صراحت از جانب دولت ممنوع شده بود. کشاورزی خصوصی (قبل از ۱۹۸۲)، خوداشتغالی در شهرها (قبل از ۱۹۸۰) از این دست بودند. مواردی نیز بودند مانند خوداشتغالی در شهرها (بعد از ۱۹۸۰) و شرکت های شهری و روستایی که در قبال آن ها سیاست های دولتی تبعیض آمیز اعمال و بعضی هم که محتاطانه و با احتیاط با آن ها تعامل می شد مانند مناطق ویژه اقتصادی.
اصلاح دوم انقلاب های حاشیه ای بود. این یک، اصلاحی از پایین به بالا بود که در اوایل دهه ۱۹۸۰ اتفاق افتاد و بخش خصوصی پرطراوت و نیروهای بازار انعطاف پذیر را به اقتصاد چین بازگرداند، درحالی که بخش دولتی عمدتاً بدون تغییر باقی ماند .برخلاف بنگاه های دولتی که مفتخر به سوسیالیسم و بهره مند از حمایت شدید و کنترل دولتی بودند، این بازیگران حاشیه ای کم و بیش زمانی که تهدیدی برای سوسیالیسم محسوب نمی شدند به حال خود رها می شدند. به رغم موانع عملی بسیار و سیاست های تبعیض آمیز، دهقانان در مناطق روستایی و شهروندان بیکار به سرعت آزادی اقتصادی به دست آمده را به کارفرمایی خصوصی تعبیر کردند. ایده ایجاد مناطق آزمایشی از دولت محلی گواندونگ آمد که به سختی در حال مقابله با مهاجرت های غیرقانونی در مرز با هنگ کنگ بود. دعوت تاجران از هنگ کنگ برای ایجاد کارخانه هایی در گواندونگ و استخدام نیروی کار محلی به عنوان راه حلی مناسب انتخاب شد. ایجاد پارک صنعتی یا منطقه ویژه اقتصادی برای ایجاد محیطی سربسته بود تا تجربه ای به شدت نامطمئن و دارای ریسک سیاسی بالا در خارج از اقتصاد سوسیالیستی محک بخورد. با این تدبیر، سوسیالیسم می توانست به خوبی محافظت شود، درحالی که سرمایه داری اجازه می یافت در پیرامون باقی بماند.
درباره وجود دو نوع اصلاحات، یکی دولت محور و دیگری توده ای که به تغییر شکل اقتصاد چین منجر شدند، نباید تردید داشت. ناکامی در شناسایی ساختار دوگانه اصلاحات منبع سردرگمی در فهم بزرگ ترین داستان عصر ما می شود. از آنجا که اصلاحات توده ای اغلب نادیده گرفته شده و به طور واضح از اولی تمیز داده نمی شود، دولت چین که به وضوح اولی را سازمان داده است، همچنان محرک و به وجودآورنده دومی نیز قلمداد می شود. پروفسور ووجینگلیان، در کتاب پرطرفدار، عموماً آموزنده و معتبر خود در مورد اصلاحات اقتصادی چین، بر وجود دو نوع اصلاحات متفاوت، یکی وابسته به بخش دولتی و دیگری وابسته به بخش غیردولتی تأکید می کند؛ ولی عنوان می کند هر دوی این اصلاحات برنامه ریزی شده توسط دولت بود. «وقتی گسترش استقلال بنگاهی در بخش دولتی طرح شد، رهبران چینی و در رأس آن ها دنگ شیائوپنگ تمرکز فرآیند اصلاح را از بخش دولتی شهری به بخش غیردولتی روستایی منتقل کردند.» همان طور که کتاب ادامه می دهد: «به جای اتخاذ اقدامات اصلاحی عمده در بخش دولتی، چین تمرکز تلاش های اصلاحی خود را بر بخش غیردولتی گذاشت، با این هدف که بنگاه هایی بازار محور را پایه گذاری کرده و در نتیجه آن ها را به سمت رشد اقتصادی سوق دهد. این استراتژی جدید استراتژی خارج از نظام نامیده شد که باعث ارتقای داخل نظام می شد و برخی نیز آن را استراتژی اصلاح ارتقایی نامیدند.
گزارش های رسمی از اصلاحات اقتصاد چین بر منابع مختلف این دو اصلاح سرپوش گذاشته و دولت چین را به مثابه برنامه ریزِ عالم به غیب و تیزبین که صبورانه کل فرآیند گذار به بازار را به نظاره نشسته به تصویر کشیده است.
در گزارش رسمی از اصلاحات اقتصادی چین، سال ۱۹۸۴ به عنوان نقطه شروع اصلاحات جامع شهری قلمداد شده است و تمامی اقدامات مربوط به اصلاحات در صنعت و بخش شهری قبل از سال ۱۹۸۴ به عنوان پیش درآمد و آماده سازی تلقی شده است. این نگاه دولت محور، گسترش شرکت های شهری و روستایی و همچنین بازگشت خوداشتغالی و کارفرمایی خصوصی در شهرهای چین را نادیده می گرفت. از آنجا که هر دوی این ها مربوط به بخش غیردولتی می شدند، آن ها به سادگی در نگرش های دولت محور اصلاحات شهری و صنعتی در نظر گرفته نمی شدند. اما شرکت های شهری و روستایی و کارآفرینان خصوصی در شهرهای چین، پیشگامی اصلاحات در بخش صنعت و شهری در اقتصاد چین و بخش خصوصی چالاک خارج از کنترل دولتی را پایه گذاری کردند.