نوآوریهای اصولی و فقهی

معرفی کتاب

در علوم اسلامی به ویژه در حوزه فقه و اصول نوآوری های شگرف از سوی فرهیختگان و فرزانگان، جهت تکامل دانش و پیشرفت و گسترانیدن آن در عرصه های گوناگون، گام های ماندگار و ستودنی برداشته اند. روند تاریخ علوم بشری همواره شاهد دگرگونی ها و نوآوری هایی در زمینه های: اقتصادی، اجتماعی، نظامی، سیاسی، فرهنگی و غیره بوده و هست. اندیشوران نوآور و نوآوران ژرف اندیش بسیاری، در این انقلاب ها و رستاخیزهای بزرگ بشری ایفای نقش نموده، هر یک به نوبه خود، نو به نو، سرفصل نوینی در ساخت اندیشه و مبادی و مسائل دانش ها گشوده و به ابتکارها و پردازش های نوین راهگشایی، دست یازیده اند.

مهم ترین مباحثی که در این اثر ارزشمند ازسوی مولف مورد بحث قرار گرفته به این شرح است.
1 ـ نوآوری های علامه نایینی در اصول. در این قسمت، مؤلف محترم، تحت عنوان «نوآوری های نایینی در دانش اصول» نخست فهرستی از مبتکران و نوآوران علم اصول قبل از شیخ مفید تا شیخ انصاری را یاد نموده، سپس به نقل تعریف جدید نایینی از علم اصول پرداخته که با این تعریف، قلمرو مسائل اصولی از علوم دیگر به شیوه های قانونمند، متمایز و جدا خواهد شد. «متمم جعل» تبیین گردیده و تعیین مفهومی و مصداقی «قضیه حقیقیه» به قدر کافی تشریح شده و این که چگونه علامه ی نایینی در گسترش و پرورش آنها در دانش اصول، ابتکار و نوآوری نموده سخن به میان آمده است. بحث «ترتب» ـ که یکی از مسائل بحث انگیز در علم اصول است ـ و جمعی آن را باطل و گروهی استوار نموده اند، علامه ی نایینی آن را پذیرفته و به شیوه ای ابتکاری به پردازش آن همت نهاده سپس به مفهوم و امکان ترتب از محورهای بحث ترتب اشاره و امر به مهم به هنگام نافرمانی امر اهمّ را ممکن دانسته و دلایل آن را بیان نموده است.

2 ـ نوآوری های حضرت امام خمینی(ره)« خطاب های قانونی در اندیشه ی اصولی امام خمینی(ره) از جمله مباحث این مجموعه است. در آن، نوآوری های حضرت امام(ره) در خطاب های قانونی گرد آمده و شهید مصطفی خمینی«ره» از آن به عنوان «اصل اصیل» یاد نموده است. تبیین و تشریح مفهوم خطاب های قرآنی، شناخت خطاب های شخصی و قانونی و مواردی از دانش اصــولی که نوآوری های حضرت امام در آنها نمود روشن دارد، به قلم آمده است.

3 ـ نوآوری های استاد شهید حاج آقا مصطفی خمینی«ره». مواردی از رویکرد های نوین وی در دانش اصول از جمله: دیدگاه انتقادی نسبت به گستره ی بی حساب مباحث اصولی و لزوم پاک سازی آن از زواید، دیدگاه های روش شناختی و اصلاحی، رویکردهای نوین در مسائل اصولی، نوآوری و بهره مندی از اصل سهولت و آسان گیری در استنباط درست احکام دین و اشاره به مواردی از آن رویکرد قرآنی در دانش اصول، معنای واژه امر، حجّـت بودن خبر واحد و مخاطبان قرآن را می توان یاد نمود.

4 ـ از جمله مباحث این مجموعه «جایگاه شهرت در اندیشه محقق اردبیلی(ره)» است. در این قسمت، اقسام شهرت اعم از شهرت روایی، شهرت عملی، شهرت فتوایی، سپس تحت عنوان «گزیده سخن»، عدم دسترسی به موضع ثابت و استوار محقق اردبیلی درباره ی شهرت، اشاره شده و در جمع بندی مباحث، به این نتیجه توجه شده که دیدگاه محقق اردبیلی در رابطه با شهرت، یکسان و هماهنگ نیست.

5 ـ نوآوری های نایینی در فقه. در این فراز از کتاب، مؤلف محترم پس از بیانی کوتاه درباره ویژگی های عصر علامه نایینی، بدعت، یا نوآوری را تبیین و به بخش بندی و ضابطه سازی وی در فقه اعم از عبادات و معاملات، ولایت فقیه و گستره آن، اثبات و ضرورت شناخت نقش زمان و مکان در استنباط و اجتهاد، نمایاندن توانایی فقه در پاسخ به نیازهای دینی انسان در تمام زمینه ها، بهره مندی بیشتر از قرآن و نهج البلاغه در استنباط احکام شرعی و همچنین همراه نمودن بینش فقهی با بینش تاریخی و سود جستن از سیره و تاریخ، در بسیاری از استنباط های احکام شرعی، سخن به میان آورده است.

6 ـ نوآوری های شهید صدر(ره) تحت عنوان نگاه فقهی شهید صدر به مسائل اقتصادی از دیگر بخش های این اثر است که در آن نخست به سه ویژگی از ویژگی های نوشتاری وی اشاره شده؛ نگرش سیستمی ، مکتب اقتصاد و واقعیت نگری، همچنین مباحثی درباره اهمیت بنیادین اجتهاد و اکتشاف، مفاهیم رهگشا و پاره ای از مفاهیم از جمله خلافت انسان، عدالت اجتماعی، نقش دولت اسلامی در نظام اقتصادی، احکام پایدار و ناپایدار، قلمرو ترخیص (منطقه الـفراغ)، دامنه ولایت ولی امر مسلمین از جمله نظارت و نرخ گذاری و ذکر فهرستی از وظایف دولت اسلامی، به چشم می خورد.

7 ـ گردشگری (و صنعت توریسم) در قرآن با نگاه فقهی. در این فراز از کتاب، نویسنده محترم با ظرافتی خاص و با بهره وری از آیات کریمه قرآن و بر دو محور «دستورها» و «برنامه ها» و ارائه نمونه ها و الگوها، بحث گردشگری را آغاز و با تبیین واژگان «سیر» و «سیاحت»، نمونه هایی از سیر و سیاحت را می نمایاند؛ سیاحت حضرت عیسی مسیح، مهاجرت حضرت ابراهیم، سفرهای فرزندان حضرت یعقوب، گردشگری دو گردشگر ناهمگون حضرت خضر(ع) و حضرت موسی(ع) و ذوالقرنین و سپس با یک سخن پایانی درباره ی لزوم رونق بخشی به صنعت توریسم در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران پایان این بخش از مجموعه را رقم می زند.

8 ـ بخش پایانی این مجموعه به «محیط زیست در نگاه فقه و فقیهان اختصاص یافته و هدف آن است که زوایایی از نگـاه مثبت اسلام به محیط زیست به مخاطبان ارائه شود . در این فراز پایانی، نخست، «طبیعت» توصیف شده و این که هیچ تمدنی بدون طبیعت، اســتوار نخواهد ماند و سپس به انتقاد از تمدن غرب در هدم و نابودی بی حد و حساب طبیعت و آثار زیانبار آن پرداخته و تنها راه برون رفت از این فاجعه انسانی را رویکرد به فرهنگ های شرق (اسلام) دانسته شده است.

همچنین نویسنده محترم، نگاه تمدن غرب و تمدن اسلامی به طبیعت را مقایسه می نماید؛ تمدن غرب براساس مکتب تمدن (و نابودی طبیعت) و کسب سود بیشتر است، اما تمدن اسلامی، تفاوتی بنیادین و ماهوی با تمدن غرب در نگرش به طبیعت و پیوند انسان با طبیعت دارد. نگاه تمدن اسلامی به طبیعت و محیط زیست بدین شرح است:
الف ـ انسان خلیفه خدا بر زمین است پس چونان پروردگار، باید مهرورزانه زمین را بپروراند و آن را از آفت ها و صدمات ریز و درشت مصون بدارد.
ب ـ زمین و طبیعت، ما در انسان محسوب می شود، پس باید در عمران و آبادی آن بسی کوشید تا به او ستم نشود و الا چه بسا عاق او خواهد شد.
ج ـ در تمدن اسلامی و آموزه های قرآنی، طبیعت در تسخیر انسان و مسخر اوست و بشر حق رام کردن طبیعت را دارد، اما هرگز حق تخریب و آلودن آن به انواع آلاینده های غیر مجاز را ندارد.
د ـ همانطور که خداوند حافظ تمام هستی از جمله زمین و محیط زیست است، انسان نیز باید در حفظ و نگهداری، رعایت پاکیزگی و پرهیز در هرگونه آلودن عناصر اربعه؛ آب، هوا، خاک و نور و معبرهای عمومی و حتی تولید صداها و صوت های هنجارشکن و غیر متعارف، به شدت بپرهیزد و از نعمت های الهی در طبیعت و محیط زیست، به نیکی و معقول بهره مند گردد. اینها به تمامی مؤید به آیات کریمه، روایات و فتاوای فقهای عالی مقام است. با این مقایسه مختصر بین تمدن غرب و تمدن اسلام نسبت به طبیعت و محیط زیست، تو خود بخوان حدیث مفصل از این مجمل.

این دفتر پس از بررسی و ملاحظاتی چند، آن را به زیور طبع آراسته و تقدیم علاقه مندان به معارف اسلامی به ویژه فقه و اصول می نماید. امید آن که مورد قبول حضرت حق قرار گیرد.