قهرمانان خسرو و شیرین

معرفی کتاب

موضوع این کتاب قهرمانان خسرو و شیرین نظامی است و هدف از این کتاب بررسی صفات و خصوصیات شخصیت هایی است که محتوای این منظومه و تاروپود آن را به هم می بافد و فایدۀ این هدف این است که بررسی شخصیت های منظومۀ خسرو و شیرین استفاده و مطالعۀ این منظومه را بسی سهل تر می سازد و همچنین این امکان را به وجود می آورد که شخصیت های این منظومه را با سایر شخصیت های شاعرانه و داستانی ادبیات داستانی مقایسه کنیم و راز تک بیت هایی را که در سرتاسر ادبیات فارسی با اشاره به این شخصیت ها سروده شده و تعداد آنها کم نیست را آشکار کنیم. ضمناً به طور کلی به نتایجی در زمینۀ شخصیت سازی در ادبیات فارسی دست یابیم.

در این کتاب کلیۀ قهرمانان منظومۀ خسرو و شیرین، یعنی مجموعاً 28 قهرمان مورد بررسی قرار گرفته و به دو گروه اصلی و فرعی تقسیم شده اند. قهرمانان اصلی به ترتیب خسرو و شیرین و فرهادند که داستان بر محور شخصیت های آنان دور می زند. اشخاص فرعی و کم اهمیت تر به دنبال شخصیت های اصلی مورد مطالعه قرار گرفته اند؛ حتی حیواناتی که در منظومه آمده اند، از یاد نرفته و صفات و مشخصات آنها به قهرمانان فرعی ضمیمه شده است. در گروه قهرمانان فرعی منظومۀ نظامی، از بعضی اشخاص داستان مانند ندیمه های شیرین بسیار کم سخن رفته است. بنابراین گروه ندیمه ها تنها در یک صفحه شرح داده شده اند. جالب توجه اینکه بسیاری از قهرمانان منظومۀ خسرو و شیرین دارای خشصیت واقعی و تاریخی اند. به همین دلیل به چنین قهرمانانی از نظر تاریخی هم توجه شده است و برای مطالعۀ تاریخی این شخصیت ها توجه بیشتر معطوف به آن دسته کتب تاریخی است که به زمان نظامی نزدیک تر بوده اند و می توانسته اند ابزار مطالعۀ خود نظامی هم قرار گیرند. از بررسی اینگونه کتب دو نتیجه حاصل می شود: یکی اینکه حقیقتی که در دوردست است، با معیارها و ارزش های زمانی نزدیک تر به زمان وقوع مورد داوری قرار می گیرد و دیگر اینکه مشابهت هایی که میان این متون تاریخی و خسرو و شیرین است آشکار می شود و از این رهگذر نحوۀ شخصیت سازی نظامی و رنگ شاعرانه ای که به شخصیت های تاریخی بخشیده است برای ما روشن تر می شود.

حال اگر شخصیتی در متون تاریخی یافت نشده و بیشتر آفریدۀ هنر نظامی بوده است، این شخصیت تنها در منظومۀ خسرو و شیرین مورد بررسی قرار گرفته است؛ ولی در این مورد هم اگر اطلاعی افواهی و شفاهی موجود بوده به آن اشاره شده است؛ چنان که ملاحظه خواهد شد که در قسمت مربوط به فرهاد و همچنین شکر از افسانه های محلی موجود استفاده شده است. ضمنا شخصیت های اصلی طرحی کلی از داستان خسرو و شیرین را به دست می دهند و شخصیت های فرعی تکمیل کنندۀ این طرح کلی هستند و اجزائی از داستان را که در آن نقشی دارند به آن می افزایند. بنابراین هر کسی قهرمانان خسرو و شیرین را بخواند، مانند آن است که تمام منظومۀ خسرو و شیرین نظامی را خوانده است.

برای روشنگری بیشتر لازم بود خود نظامی هم شناخته شود؛ به همین دلیل در این کتاب به مقدمه ای کوتاه در سرگذشت نظامی و شناخت زندگی و روحیۀ او، سبک سرایندگی او، کتاب هایی که احتمالا هنگام سرودن خسرو و شیرین مد نظر داشته، خسرو و شیرین های دیگر و مقلدان نظامی آورده شده است.

ادبیات مورد بررسی در منظومۀ خسرو و شیرین 6655 بیت در 303 صفحه بوده است و افزون بر این از مطالب بیش از 62 کتاب و مقاله متفاوت استمداد شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش گفتار

مقدمه ای در شناخت نظامی:

سرگذشت نظامی

سبک نظامی

خسرو و شیرین و منابعی که مد نظر نظامی بوده است

خسرو و شیرین های دیگر و مقلدان نظامی

مدفن نظامی

نظامی و خاورشناسان

قهرمانان اصلی:

سیمای خسرو دوم معروف به خسروپرویز از نظر تاریخی

سیمای خسروپرویز در منظومۀ خسرو و شیرین

سیمای شیرین از نظر تاریخی

شیرین در آثار شاعرانۀ دیگر غیر از خسرو و شیرین

سیمای شیرین در منظومۀ خسرو و شیرین

قصر شیرین

سیمای فرهاد از نظر تاریخی با اشاره ای به افسانه های محلی

بیستون

سیمای فرهاد در خسرو و شیرین

قهرمانان فرعی:

هرمز از نظر تاریخی

هرمز در خسرو و شیرین

خسرو اول معروف به خسرو انوشیروان از نظر تاریخی

خسرو انوشیروان در خسرو و شیرین

شاپور در خسرو و شیرین

میهن بانو در خسرو و شیرین

شبدیز از نظر تاریخی

شبدیز در خسرو و شیرین

گلگون در خسرو و شیرین

بهرام چوبین از نظر تاریخی

بهرام چوبین در خسرو و شیرین

باربد از نظر تاریخی

باربد در خسرو و شیرین

نکیسا از نظر تاریخ

نکیسا در خسرو و شیرین

مریم از نظر تاریخی

مریم در خسرو و شیرین

شکر در خسرو و شیرین

بزرگ امید در خسرو و شیرین

ندیمه ها در خسرو و شیرین

شیرویه از نظر تاریخی

شیرویه در خسرو و شیرین

سیمای شریف حضرت محمد (ص) در خسرو و شیرین