اندیشه های اقتصادی ابن خلدون

معرفی کتاب

ابن خلدون، فیلسوفِ مورخ و جامعه شناسِ اقتصاددان، بیش از شش سدة پیش با روشی علمی و فراتر از فاهمة عصر خود، به مطالعه و تحقیق ابعاد مختلف پدیده های اجتماعی پرداخته است. اعتبار و شهرت او بیش تر مرهون «مقدمه»ی کتاب البصر است. این کتاب پدیده های اجتماعی را تحلیل می کند و درپی کیفیات عارض بر حیات جمعی به منظور تبیین سیر تحول امور اجتماعی و کشف قانونمندی آن است. تجارب، اطلاعات و تکاپوی علمی ابن خلدون، وی را از سایر شخصیت های علمی متمایز می کند. کتاب او تنها در اوایل قرن نوزدهم میلادی مورد توجه قرار گرفت و از آن پس بسیاری چون توین بی و جورج سارتن آن را ستودند و ارزشمند دانستند. ابن خلدون در کتاب خود پدیده های اقتصادی را نیز تحلیل می کند. او مباحث فراوانی در عرصة دانش و نظریه های اقتصادی مطرح کرده است. طرح اقتصاد کلاسیک، اهمیت عوامل اقتصادی، تئوری پردازی درباب مالیات، تعدیل بین حرفه ها، تئوری ارزش کار، تقاضای مشتقه، مفهوم سود، تئوری پول و اقتصاد بین الملل، از جملة مباحث اقتصادی ابن خلدون به شمار می آیند. روش تحقیق ابن خلدون، روش برهان و استدلال عقلی است. او در فراهم سازی مقدمات استدلال از استقرا، تجربه و حتی تحلیل های آماری نیز بهره می جوید. گردآوری اطلاعات، بررسی صحت آن ها، قرار دادن آن ها در درون کل نظام اجتماعی، توصیف و سرانجام، نتیجه گیری، مراحل کار پژوهشی ابن خلدون است. او دانشی جدید به نام «علم عمران» را پی می ریزد که گرچه با تاریخ رابطه ای نزدیک دارد، اما مستقل از آن است. هدف این علم در نظر او، کشف علل و عوامل مؤثر در رویدادهای اجتماعی و بیان شرایط و زمینه های تحقق آن هاست، نه صرف توصیف و ذکر وقایع اجتماعی، موضوع این علم، «عمران بشری و اجتماع انسانی» است و مسائل آن، کلیة زمینه های حیات اجتماعی بشر را دربر می گیرد. ابن خلدون «نظام اقتصاد معیشتی» و «نظام اقتصاد افزارمند شهری» را مظهری از مظاهر عمران بشری می داند و در قالب علم عمران به آن ها می پردازد. او معتقد است که اقتصاد معیشتی در مقایسه با نوع دیگر اقتصاد، ناقص است و در تأمین نیازهای خود به جامعة شهری وابسته است. از نظر او، کار در کسب درآمد و انباشت ثروت اهمیت دارد، زیرا عامل کار در کنار زمین و سرمایه، محرک تولید است. کار به علاوة فکر و تعاون، زیربنای تمدن بشری است. از سوی دیگر، عامل تعیین کنندة توسعة اقتصادی و پیشرفت جوامع، تقسیم کار و تولید جمعی است. «کار مازاد» نیز متغیری کلیدی برای توسعة اقتصادی محسوب می شود. ارزش از نظر ابن خلدون، از نوع درآمد و ثروت است و منشأ اصلی آن نیز کار به شمار می رود. در تعیین ارزش، مبادلة مصرف کننده و تولید کننده دخالت دارند. هزینة تولید، مطلوبیت، فراوانی کالا نسبت به تقاضا، نوع کالا و حجم بازار، و درآمد، از عوامل مؤثر بر تبیین قیمت به شمار می آیند. ابن خلدون دربارة نظریة دستمزد و معیار تعیین آن، مالکیت های بزرگ زمین و نظریة جمعیت، تحلیل هایی چندجانبه ارائه می دهد. از نظر او، فساد اخلاقی، بحران های سیاسی و آلودگی محیط زیست، عامل توقف یا کاهش رشد جمعیت است. ابن خلدون نظریة تعادل درآمد و هزینه و رابطة آن با رفاه اقتصادی را در سه سطح فرد یا خانوار، بازار و شهر مطرح می کند و الگویی از این تعادل در دو اقتصاد غنی و فقیر به دست می دهد. او در نظریة درآمد خود به بحث راه های تحصیل درآمد می پردازد و از مدیریت بازرگانی و احتکار سخن می گوید. بحث پول و وظایف آن، عرضة پول و نظریة مقداری پول از دیگر مباحث اقتصادی ابن خلدون است. در اقتصاد بخش عمومی، مباحثی چون نظریة دولت، انواع قانون، تحولات دولت، تنظیم مالیة عمومی و اقدامات دولت برای جبران کسری بودجه طرح می شود. ابن خلدون قواعدی پنج گانه را به عنوان قوانین مالیات ستانی عرضه می کند و فواید نظام مالیاتی مطلوب را برمی شمرد. حدود دخالت دولت در اقتصاد از دیگر مباحث ابن خلدون است. ایجاد امنیت، وظایف نظارتی، انجام خدمات عمومی، ایجاد تعاون، تأمین اجتماعی، از وظایف دولت شمرده می شوند. نظریة رشد و رشد و توسعة اقتصادی نیز در دیدگاه ابن خلدون جایگاهی ویژه دارد. عوامل جغرافیایی و اقتصادی، مواردی همچون تقسیم کار و تولید جمعی، شکوفایی صنعت، و نیز عوامل سیاسی در این بخش پژوهیده شده اند. حقیقت این است که بررسی کاربردهای واژة عمران در مقدمه و نیز فهرست مسائل آن، سیاهه ای از ماناترین مسائل جامعه شناختی، اقتصادی و سیاسی به دست می دهد که با تمدن بشری ارتباطی تنگاتنگ دارد.