فرق و مذاهب کلامی

معرفی کتاب

کتاب فرق و مذاهب کلامی از نظر ساختار و تقسیم فرق و مذاهب کلامی در بخش های پنج گانه، اثری کاملا ابتکاری است و از آثار و نظریات دیگر الگو نگرفته و میان ایجاز مخل و تطویل ممل، راه میانه را برگزیده است. از نظر محتوا، مباحثی از کتاب به صورت جامع و با بهره گیری از منابع دست اول و کافی، پژوهش شده است ولی قسمت هایی از آن به دلیل محدودیت زمان و منابحع تحقیق کاستی هایی دارد.

این کتاب از بخش های «کلیات، فرقه های شیعه، فرقه های کلامی اهل سنت، مذاهب و فرق کلامی دیگر، فرقه هایی از غلات و تبیین برخی اصطلاحات» گردآوری شده و هر بخش دارای فصولی است.

«علم فرقه شناسی با ملل و نحل، حدیث هفتاد و سه فرقه، فرق و مذاهب کلامی اسلامی، و نخستین اختلافات»، فصل های بخش اول است.

در فصل حدیث هفتاد و سه فرقه، یکی از احادیثی که طریق نجات نامیده شده، حدیث ثقلین است، که در این مورد نوشته شده است: «گذشته از حدیث سفینه، حدیث ثقلین که از روایات متواتر اسلامی است، نیز طریق نجات را روشن می سازد و آن پیروی از عترت و اهل بیت پیامبراکرم صلی الله علیه وآله است و جالب این است که یکی از علمای اهل سنت به نام حافظ حسن بن محمد صمغانی در کتاب خود به نام الشمس المنیرة پس از نقل حدیث افتراق امت، نقل کرده است که مسلمانان از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواستند تا فرقه ناجیه را به آنان معرفی کند تا از آن پیروی کنند، پیامبراکرم صلی الله علیه وآله فرمود: من در میان شما دو شیئ گران برجا می گذارم که اگر به آنها چنگ زنید، بعد از من هرگز گمراه نخواهید شد؛ کتاب خداوند و خاندان و اهل بیتم، همانا خداوند دانا مرا خبر داده که آن دو از هم جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض بر ما وارد شوند.»

بخش دوم شامل مباحث: «تعریف شیعه و فرقه های آن، تحولات سیاسی و اجتماعی در تاریخ تشیع، کیسانیه، زیدیه و فرقه های آن، شخصیت علمی و قیام زید بن علی علیه السلام، روش فکری و اندیشه های کلامی زیدیه، قیام ها و حکومت های زیدی، اسماعیلیه و انشعابات آن، اصول عقاید دانشمندان و آثار علمی اسماعیلیه، فاطمیان و قرامطه، فرقه های دیگر اسماعیلیه، شیعه اثناعشریه، مشاهیر متکلمان امامیه، فرقه های نصیریه و فرقه های شیخیه و کشفیه» است.

از فصول بخش سوم می توان به: «اهل سنت و فرقه های آن، اهل الحدیث و حنبلیه، مذهب اشعریه، تحولات در مذهب اشعری و عقل گرایان اشعری، مشاهیر متکلمان اشعری، مذهب ماتریدیه، مقایسه آرای ماتریدی با عدلیه و اشعریه، مشاهیر متکلمان ماتریدیه، مذهب طحاویه، و مذهب وهابیه» اشاره کرد.

در فصل اهل الحدیث و حنبلیه آمده است: «عده ای از سلف ـ و شاید اکثریت آنان ـ در زمینه آیات و احادیث مربوط به صفات الهی ـ به ویژه صفات خبریه ـ راه تفویض را برگزیدند و ضمن ایمان به همه آنچه در کتاب و سنت درباره صفات خداوند آمده است، از حمل آنها به معانی ظاهری که مستلزم تشبیه است، اجتناب کردند.»

بخش چهارم مطالب فصل های: «خوارج، جهمیه، ضراریه نجاریه کرامیه، فرقه مرجئه، فرقه قدریه، مذهب معتزله، تحولات تاریخی در مذهب معتزله» و بخش پنجم نیز فصل های: «غلو و غالیان، فرقه دروزیه، فرقه اهل حق» و بخش ششم فصل های: «حشویه و رافضه، عدلیه، تفویض و مفوضه، تأویل و مؤوله، صفاتیه و معطله، مشبهه و مجسمه، تفضیلیه و وعیدیه» را در خود گنجانده اند.