تاریخ جهانگشای جوینی

معرفی کتاب

او در جوین منطقه ای در خراسان در نزدیکی سبزوار به دنیا آمد. پدر و پدر بزرگ او از جمله صاحب دیوانانی بودند که در قرنهای پنجم، ششم و هفتم هجری قمری همواره متصدی مشاغل بزرگ و دولتی در زمان سلطلان جلال الدین منکبرنی و اوگتای خان بودند. عطاملک از جوانی وارد کارهای دیوانی شد و به خدمت امیر ارغون حکمران خراسان درآمد و دوبار به همراه وی به پایتخت مغولستان قراقروم سفر کرد. در این سفرها با احوال مغولان آشنایی پیدا کرد و در همین مسافرت ها شروع به نوشتن کتابی با موضوع فتوحات مغولان کرد که به تاریخ جهانگشا شهرت دارد. در سال ۶۵۴هـ ق که هلاکوخان مغول به خراسان آمد عطاملک به وی پیوست و در جنگهای وی با اسماعیلیان الموت و خلیفه عباسی در بغداد همراه او بود. و با جلب رضایت هلاکو توانست قسمتی از کتابخانه الموت را از نابودی نجات دهد. او همچنین در سقوط بغداد (۱۲۵۸) توسط هلاکو او را همراهی می کرد ودر سال بعد به عنوان فرماندار بغداد,جنوب بین النهرین و خوزستان منصوب شد.

پس از مرگ هلاکوخان و به سعایت مجدالملک یزدی مدتی گرفتار گردید؛ چون آزاد گشت در شب شنبه ۴ ذیحجه ۶۸۱ قمری (۲۲ اسفند ۶۶۱) در اران درگذشت. پیکر او را به تبریز برده و در مقبره چرنداب به خاک سپردند.

این کتاب به شیوه انشاء و سبک منشیانه قدیم با تصرفاتی تازه، تألیف شده است. عطاملک در این کتاب به علل حقیقی شکست خوارزمشاهیان و انقراض مدنیّت ایرانیان در برابر حمله تاتار و علت های واقعی پیشرفت کار چنگیز و اتباع خونریز او پرداخته است به گونه ای که هیچ یک از مورخان به این اندازه در کنه مسائل تعمق ننموده اند. بنابراین تاریخ جهانگشای از حیث سندیّت تاریخی وقایع، منحصر به فرد است. مولف کتاب با آنکه درصدد مدح خانان مغول بوده، از ذکر حقایق تاریخی خودداری نکرده است و هنگام برخورد با وقایع عمده، اصل مطلب را به نگارش آورده، از تملّق و مداهنه پرهیز کرده است.

کتاب جهانگشای از همان زمان تألیف مورد قبول قرار گرفته، شهرت یافته است تا جایی که غالب مورخان از معاصران مولف یا متأخران از او به اسم و رسم از این کتاب نقل مطلب کرده اند و آن را یکی از مآخذ معتبر خود محسوب داشته اند. از آن جمله عبدالله بن فضل الله الشیرازی صاحب تاریخ وصاف (تألیف 728-699 ه.ق)، است که خلاصه ای از تاریخ جهانگشای، از آغاز تا انجام را به آخر جمله چهارم از کتاب خود ملحق ساخته است و دیگر رشیدالدین فضل اله وزیر غازان و اولجاتیو، است که تقریباً تمام مندرجات جهانگشای را در تاریخ خود، جامع التّواریخ (تألیف 710 ه.ق)، گنجانده است. تاریخ جهانگشای جوینی، مهم ترین و مستندترین کتابی است که درباره حمله مغول به ایران تألیف شده است.

و بسیاری از زوایای این واقعة هولناک را می توان از خلال نثر مزیّن و آراستة جوینی - که خود پوشش مناسبی برای بیان حقایقی محسوب می شود که به صراحت قابل بیان نبوده ـ دریافت.