گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر

معرفی کتاب

کتاب حاضر که درباره تحوّل اندیشه های سیاسی علمای شیعه در ایران معاصر با تأکید بر سالهای 1357-1320 بحث می کند، در صدد است با رهیافتی علّی ـ توصیفی، ضمن بررسی اندیشة سیاسی علمای شیعه ایران، گوهر اندیشه دینی ـ سیاسی موجود در سال های مزبور را بشناساند و دگرگونی های آن را نسبت به دوره های پیشین، هویدا سازد. بر این اساس، این پژوهش از سویی متوجه بررسی ارتباط نهفته و دو سویه اندیشه سیاسی علمای معاصر شیعه در ایران و نیز مبانی اندیشة سیاسی شیعه و از سوی دیگر متوجّه اندیشه پردازانی از علمای شیعه ایران و علل طرح نگرش های سیاسی آنان بویژه در راستای شکل گیری یک حکومت دینی خواهد بود. در این کتاب تلاش شده است نظر به زیرساخت های ذاتی فکر سیاسی شیعه که مبتنی بر اصول ثابت و تغییرناپذیر است، این اندیشه ها و تحولات، مورد بررسی قرار گیرد.

کوشش اصلی نویسنده برای رسیدن به اهداف زیر می باشد: 1. بازشناسی و فهم اندیشه های سیاسی ـ دینی علمای شیعه ایران به عنوان زیرساختهای فکری انقلاب اسلامی حد فاصل سال های 1357-1320 ه.ش. به همراه پیشنهاد الگوی نظری برای چنین فهمی. 2. بیان مؤلفه ها و شاخصهای اندیشه سیاسی ـ دینی معاصر شیعه. 3. نشان دادن دگرگونی های موجود در این اندیشه و جنبه های متحوّل و نوگرایانة آن که در برگیرندة بازاندیشی نقش سیاسی و اجتماعی دین در جامعه و انتظارهای جدید از روحانیت و مرجعیت شیعی است و به عبارت دیگر توقّع کارکردهای نوین از آن برای ایفای نقش برتر سیاسی و اجتماعی. 4. فهم اندیشة حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه به عنوان یک نظریة ایجابی در اندیشة سیاسی علمای شیعه.

با توجه به اهداف فوق، پرسش های اساسی در این پژوهش مطرح شده است که عبارتنداز: آیا اندیشه های سیاسی شیعه در این دوران با تحوّل روبرو شده است یا نه؟ و پویایی آن آیا ناشی از تغییر در بنیانهای نظریه سیاسی شیعه بوده است و یا نوعی تجدید حیات و بازشناسی و بازپروری برگرفته از عوامل سیاسی و اجتماعی خاصی به شمار می رود؟ آیا طرح اندیشه های سیاسی شیعه در زمینه حکومت در سالهای مورد بحث توأم با صورت بندی جدیدی بوده است؟ و اگر چنین بوده است، عواملی که منتهی به شکل گیری این صورت بندی شده است، چیست؟ در عین حال شاخصها و جهت آن نیز چه می باشد؟ به علاوه مؤلفه های نظریه ایجابی حکومت اسلامی به عنوان اصلی ترین شاخص ساختاری اندیشه سیاسی معاصر شیعه چیست؟ و در پاسخ به چه پرسش هایی شکل گرفته و تحت تأثیر چه عواملی قرار داشته است؟ آیا تفسیر و رویکرد جدیدی از نظریة سیاسی شیعه به وجود آمده است؟ آیا اندیشه سیاسی شیعه نسبت به سابقة خویش با گسست همراه بوده یا تداوم یافته است؟ و در نهایت منطق درونی این ساخت چیست؟ در بررسی پرسش های مطرح شده نکات ذیل مورد مداقه و تأمل قرار گفته است: 1. تفکر نوین سیاسی علمای شیعه ایران نتیجه پاسخگویی به پرسش ها و چالش های عصر جدید در مقابل دین بویژه کنار زدن دین از مهمترین عرصه های زندگی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و نیز در راستای تجهیز و فعال سازی نظریة سیاسی شیعه بوده است. 2. اندیشة سیاسی شیعه در این دوران نهایتاً پس از یک دوره بحرانی و پرتلاطم به یک ثبات رسید و کرائی خود را بویژه در پاسخگویی به بحران نظری در مورد نظریة حکومت جایگزین نشان داد. 3. ساختار فکری موجود در عصر مشروطیت که مبتنی بر اندیشه ای برونی یا برون گرایانه بود، در نهایت در این دوران به یک ساخت درون گرا مبدّل گردید که تحلیل و فهم آن را باید در درون ذات نظام فکری ـ عقیدتی شیعه و نیز به تبع آن تعهّدات ایدئولوژیک نهضت روحانیت شیعه به رهبری امام خمینی به چنین نظامی جستجو کرد.

کتاب فوق در دو بخش فراهم آمده است:
در بخش نخست کتاب، اندیشة سیاسی شیعه از آغاز تا دوران معاصر با رویکردی نظری ـ تاریخی بررسی شده که دربرگیرندة مقولاتی است چون: 1- بنیان نظریة سیاسی شیعه 2- شکل گیری و تکامل مقولة اجتهاد شیعه، 3- تحول اندیشة سیاسی شیعه پس از عصر غیبت تا عهد صفویان، 4- اندیشه سیاسی عالمان شیعی از عصر صفویه تا انقلاب مشروطیت تا سال 1320 هـ ش.
در بخش دوم؛ ساختار اندیشة سیاسی شیعه بین سال های 57 - 1320 شمسی بررسی شده که دربرگیرندة این محورهاست: 1- شرایط فکری حاکم بر جامعة ایران بین سال های 57 - 1320 هـ ش که خود شامل بررسی رویکردهای روشنفکری نسبت به دین می باشد، 2- بررسی احیا و بازاندیشی دینی در این دوره، 3- بحث سازماندهی روحانیت و تلاش اصلاح گرایانه در دوران آن به ویژه در کارویژه های عمومی سازمان روحانیت در ایران معاصر، 4- بررسی تجهیز مفاهیم درون دینی همچون شهادت، انتظار فرج و مقولة رابطة دین و سیاست، 5- بررسی نظریة حکومت اسلامی در اندیشة علمای معاصر شیعه در ایران.

یادآوری این نکته ضروری است که این کتاب عمدتاً به بررسی اندیشة علمای معاصر شیعة ایران با تأکید بر کوشش های نظری امام خمینی، آیت الله طالقانی، آیت الله مطهری، آیت الله بهشتی، علامه طباطبایی و تا حدودی به عنوان مطرح ترین متفکران مذهبی این دوره، می پردازد و بهره گیری از واژه گفتمان در عنوان کتاب نیز در مفهومی کلی و عام آن مورد نظر می باشد.