حوزه های معنایی «صراط» در بیان قرآن کریم

معرفی کتاب

یکی از روش های نوین در موضوع زبان شناسی قرآن کریم، بهره گیری از روش «حوزه معنایی» است. از آنجا که هر واژه بخشی از معنای خود را از واژگان هم حوزه خود می گیرد، معنای دقیق یک واژه در قرآن کریم در مجموع نظام واژگان قرآنی آشکار می گردد. کاربرد این روش، نقش به سزایی در تبیین معانی واژگان کلیدی قرآن کریم دارد.

واژه «صراط» یکی از مهم ترین واژگان کانونی در قرآن مجید است.
این واژه نقش برجسته ای را در نظام اخلاق دینی قرآن ایفا می کند. هر خواننده ای حتّی با یک نگاه سرسری و سطحی، متوجّه می شود سراسر قرآن کریم با این اندیشه فراگیر شده است. مراد از تحلیل حوزه های معنایی «صراط» در قرآن عبارت از آن است که این واژه کانونی و واژگان کلیدی مرتبط با آن، از چه بار مفهومی و معنایی برخوردار است. لذا، براساس روش تجزیه و تحلیل معنایی، دوگانگی بنیادی، واژگان «صراط مستقیم» و «صراط عِوَج» و کلمات کلیدی و پیرامونی آن ـ که یکی از تقابل های بنیادین در بینش قرآنی است ـ مورد مطالعه و تحقیق قرار می گیرد. ماهیت «صراط» و حوزه های معنایی آن، در بیان قرآن کریم، تاکنون مورد پژوهش روش مند قرار نگرفته است. به همین منظور، در این رساله، بدون پرداختن به مباحث کلامی، فقهی و عرفانی کوشیده ایم، حوزه های معنایی «صراط» را در قرآن کریم تبیین و تشریح کنیم.

سؤال های اصلی تحقیق عبارتند از:
در قرآن کریم، معنای «صراط» چگونه قابل تحلیل است؟
معنای اوصاف «مستقیم» و «عِوَج» برای «صراط» چیست؟
حوزه های معنایی «صراط» چه معنایی را شامل می گردد؟
رابطه «صراط» و «سُبُل» در قرآن کریم چگونه قابل تبیین است؟

هم چنین فرضیه های تحقیق عبارتند از:
در قرآن کریم معنای «صراط» به معانی پایه ای «عبودیت» و «تبعیت» قابل تحلیل است. معنای اوصاف «مستقیم» و «عوج» به مضاف الیه «عبودیت» و «تبعیت» وابسته است؛ این مضاف الیه می تواند «الله» یا «شیطان» باشد.

بر مبنای فرضیات و سؤال های یادشده، پایان نامه در سه فصل سامان یافته است:

در فصل اوّل، پایگاه نظری تحقیق، اصول روش شناسی تجزیه و تحلیل معنایی، نمودار کانون مرکزی «صراط»، معنا و مفهوم صراط در کتب لغت، تفسیر و واژه نامه های قرآنی، ماهیت صراط مستقیم و صراط عوج مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. تفاوت صراط و سُبُل در این بخش از رساله تبیین شده است. عبودیت و تبعیت الله، به عنوان معانی پایه ای ماهیت صراط مستقیم و عبودیت و تبعیت شیطان، به عنوان معانی پایه ای ماهیت صراط عوج، از هم بازشناخته و تشریح شده است.

فصل دوم، به تجزیه و تحلیل عناصر حوزه های معنایی واژه «صراط» (صراط مستقیم و صراط عوج) با کاربست اصول روش شناسی مطرح شده در فصل نخستین، اختصاص یافته است. در این فصل، کلمات بنیادی و کلیدی واژه صراط مستقیم، همانند: اهتداء، هُدی، رَشَدَ، سبل السّلام، سبیل الرشاد و... و کلمات اساسی و کلیدی صراط عوج، همانند کِبر (بَغی، بَطَر، عُتّوُ، طغیان...)، کُفر (فسق، فجور، ظلم...) و ضلالت (زیغ، عَمَه، قَسَط، غوایه...) در قرآن مجید مشخّص و طبقه بندی می شود؛ نوع ارتباط آن ها در ساختمان معنایی توصیف و تحلیل می شود تا نهایتاً حوزه معنایی «صراط» و عناصر کلیدی آن بازشناخته شود.

و در فصل سوم، ویژگی ها و اوصاف سالکان صراط مستقیم و سالکان صراط عوج (اصحاب بهشت و اصحاب دوزخ) بررسی و تحلیل شده و مجموعه ای از واژگان منتخب در این فصل برای سالکین، از آیات وحی استخراج شده است که در نظریه حوزه های معنایی، کلمات هم حوزه ای نامیده می شوند.