علم امام از دیدگاه کلام امامیه (از قرن اول تا هفتم هجری)

معرفی کتاب

در این پژوهش به ارایه دیدگاه های مختلف متکلمان شیعه درباره علم امام و منابع این علم و رابطه آن با علم خداوند متعال پرداخته شده و موارد علم ائمه معصوم و گستره آن مورد بحث و بررسی کلامی قرار گرفته است.

نویسنده ابتدا کلیاتی درباره مفهوم علم، امام و امامیه ارایه نموده سپس به تفکیک دوره های زمانی از قرن اول تا هفتم هجری به تبیین دیدگاه های کلامی متکلمان شیعه امامیه درباره علم امام و محدوده این علم پرداخته است.
در همین راستا وی ابتدا از منظری دوایی روایات مربوط به ماهیت علم امام معصوم و گستره آن را مشخص کرده و مباحثی کلی در مورد علم امام، لدنی بودن علم، فوق بشری بودن آن، احاطه به غیب و علوم غیبی، منابع علم امام، آگاهی امام به عوالم ملکوتی و ضمایر انسانها، محدودیت های علم امام. علم او به گذشته و آینده تا روز قیامت و ... را ارایه کرده است.

آنگاه به بررسی دیدگاه اصحاب ائمه در مورد جایگاه علم امام، آگاهی امام از علوم دینی و غیر دینی مانند علم منایا و بلایا، علم به اسمای شیعیان و آگاهی از کلیه حوادث عالم هستی و منابع این علوم پرداخته و به تفکیک قرن از قرن اول تا هفتم هجری به تبیین این دیدگاه پرداخته است.
در همین زمینه نگارنده به مکتب های مهم کلامی شیعه امامیه مانند مکتب بغداد و مکتب قم اشاره کرده و مباحثی مانند موارد علم امام و منابع آن را از منظر متکلمان برجسته این دو مکتب فکری مطرح کرده و ماهیت علم امام و موارد آن را در کتب برجسته از قرون سوم تا ششم هجری مانند اصول کافی و بصائرالدرجات و به مقایسه عناوین ابواب این دو کتاب، در این باره پرداخته است.

در فصل بعدی کتاب وی به دیدگاه های کلامی مطرح در قرن هفتم هجری در مورد علم امام اشاره کرده و در این زمینه نخست به بررسی دیدگاه های کلامی ابن میثم بحرانی در مورد احاطه امام به علم غیب، آگاهی او از احکام دینی و حکومتی و آگاه بودن از زمان شهادت خود پرداخته آنگاه آرای کلامی سید بن طاووس، عمادالدین طبری و علامه حلی را در مورد علم امام به همه معلومات بشری و فوق بشری بیان کرده است.
در همه موارد فوق الذکر نویسنده به استناد متکلمان شیعی در مورد علم امام به آیات و روایات و ادله عقلی اشاره کرده و استدلال های آنان را به صورت روشن تبیین نموده است.

علم امام به همه معلومات اعم از دینی و غیر دینی از دیدگاه نویسنده در بین متکلمان شیعی همیشه دارای طرفداران و مخالفینی بوده است به طوری که متکلمان مکتب بغداد علم امام را منحصر در علومی میدانند که از پیامبر اسلام به آنها به ارث رسیده است که در این زمینه نویسنده استدلال موافقان و مخالفان را ارایه کرده است.

در مورد احاطه امام معصوم به علوم غیبی نیز نویسنده دیدگاه غالب را دیدگاه متکلمانی میدانند که قایل هستند که در صورت مصلحت امام معصوم از رخدادهای غیبی مطلع میوشد که این مسأله نیز با اعلام الهی برای آنان امکانپذیر خواهد بود. در مورد کیفیت و ماهیت علم امام نیز که آیا این علم علمی لدنی و موهبتی است و یا از علوم اکتسابی میباشد نویسنده ادله مختلف متکلمان شیعی را مطرح کرده و اختلاف نظر آنان را در این زمینه منعکس کرده است.
از نظر وی مطلبی را که در مورد دیدگاه های متفاوت در مورد علم امام(ع) کاملاً به چشم میخورد آزاداندیشی متکلمان شیعی در این باره است که وی این مشی علمای شیعه را پسندیده و آن را موجب شکوفایی و پویایی علوم شیعی به ویژه کلام اسلامی دانسته است.
وی استدلالی کردن مطالب کلامی را امری مهم دانسته و مسأله مورد نظر در این کتاب را از عهده استدلال عقلی خارج دانسته است.