فرح و شادمانی ممدوح و مذموم از منظر قرآن و روایات

معرفی کتاب

این موضوع را در ابعاد مختلف و از منظر دین مبین اسلام مورد بررسی قرار دهد و با توجه به نیاز جامعه امروز به شناخت شیوه ها و مبانی درست شادمانی خصوصاً برای نسل جوان جامعه، آن را ضروری و ارزشمند می شمارد.در کتاب آسمانی قرآن به مضامین متعددی پرداخته شده که فرح و شادمانی ممدوح و مذموم از جمله این موضوعات است. چرا که شادمانی یکی از هیجان های مثبت در آدمی است که بر اندیشه، احساس و رفتار وی اثر می گذارد.

شریعت مقدس اسلام با توجه به نیازهای اساسی بشر شادی و نشاط را تحسین و به پیروان خود توصیه می کند. از دیدگاه قرآن و حدیث شادی را به دو دسته ممدوح و مذموم تقسیم می کنند. هر آنچه که انسان را به منبع الهی متصل کند و رضای پروردگار در آن باشد مجاز شمرده می شود و هر آنچه که جهت نافرمانی خدا و افول شخصیت انسان باشد نکوهش شده است.

مجموع این مباحث دستمایه نوشتن کتابی شده با عنوان «فرح و شادمانی ممدوح و مذموم از منظر قرآن و روایات» که به کوشش الهام قاهری شکل گرفته و انتشارات امیر کبیر آن را به چاپ سپرده است. در نوشتار زیر به معرفی و بررسی این کتاب ارزشمند در حوزه مفاهیم دینی پرداخته شده است.

کتاب «فرح و شادمانی ممدوح و مذموم از منظر قرآن و روایات» در وهله اول به این موضوع می پردازد که عناصر کلیدی شادی پایدار در گرو ایمان، عزت نفس و امید است و آنچه از سیره معصومین (ع) به دست می آید این است که خود آنان انسان های متعادل، پرتلاش و بانشاطی بودند و دیگران را نیز به سرزندگی، عمل صالح و فعالیت جمعی تشویق می کردند. نویسنده کتاب تأکید می کند که تلاش دارد تا از نگاه قرآن و روایات به این نیاز، فرح و شادی، توجه کند بی اینکه چیزی بر اسلام تحمیل شود.

وی در ادامه به بیان دو دیدگاه کلی در زمینه فرح و نشاط می پردازد که این دو دیدگاه در مقابل یکدیگر قرار گرفته و هر یک مسیر افراط یا تفریط را پیموده اند: دیدگاهی که شادمانی را مساوی لذت گرایی و مذموم می داند و دیدگاهی که برای شادی حد و مرزی قائل نیست. باور نگارنده این مجموعه بر آن است که هیچ یک از این دو دیدگاه صحیح نیست و هر دو اعتدال در شادی را مراعات نکرده اند. نویسنده در این اثر تلاش دارد که دیدگاه متعادل و متوازن شریعت مقدس اسلام را پیرامون فرح و شادمانی ممدوح و مذموم از منظر قرآن کریم و روایات بررسی کند.

این مجموعه در شش فصل تنظیم شده است که فصل اول با تکیه بر بیان کلیات شامل مقدمه، بیان مسئله، اهداف، سؤالات، فرضیه ها و روش تحقیق می باشد. مسائل اصلی که نویسنده در این اثر به آن پرداخته است عبارتند از: مفهوم فرح و نشاط در قرآن و روایات وارده از معصومین (ع)، منشأ و زمینه های فرح و شادمانی، معیارها و عوامل فرح و شادی در بیان قرآن و حدیث، انواع و اقسام فرح و شادمانی ممدوح، مصادیق فرح و نشاط ممدوح و مذموم در قرآن. فصل دوم به مفهوم شناسی فرح و شادمانی با تکیه بر ابعاد لغوی و واژگانی می پردازد و نیم نگاهی نیز به معنای روان شناسانه آن دارد.

در بررسی واژه فرح آنچه مهم و ضروری به نظر می رسد این است تعریف و توضیح الفاظی نظیر: سرور، نشاط، ابتهاج، استشار، نضره، مرح و... (مفهوم فرح)، دقیقاً به چه معنایی هستند و چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند و حدود و ثغور هر کدام چیست و... از طرف دیگر الفاظی مانند حزن، أسی، بکاء و... که گاه در مقابل واژه های یاد شده، قرار داده می شوند به چه معنا هستند.

مؤلف در این بخش از کتاب حاضر سعی کرده است تا با مراجعه به کتب اصیل لغت این واژه ها را بررسی کرده و مترادف و متضاد بودن آن ها را روشن کند. در قسمت دیگری از این فصل تلاش شده است تا واژه شادی را از منظر برخی روان شناسان بررسی کرده و به انواع آن اشاره شود.

شادی زیر مجموعه ای از هیجان های آدمی است، البته واژه هیچان را چنین تعریف کرده اند: هیجان حالت روان پیچیده ای است که علایم جسمانی آن در افزایش ضربان قلب، اختلال تنفس و ترشح هورمون ها ظاهر می شود. از منظر قرآن خنده و گریه دو حالتی است که صدور آن بنا بر مشیت الهی بوده و از ناحیه خداست: «همانا خداست که می گریاند و می خنداند.»

فصل سوم، عوامل، انواع و معیارهای ارزشی فرح و شادمانی ممدوح با عنایت به دیدگاه قرآن و روایات مورد لحاظ قرار گرفته شده است. به باور نویسنده، مهمترین معیار جهت عیارسنجی فرح و شادمانی، کسب رضایت الهی است هر آنچه مشروع بوده و ما را به خدا نزدیک کند شاخصی برای فرح ستوده شده است که در ادامه این مطلب به بعضی از معیارهای عمده و اساسی آن اشاره شده است...

نکته مهم این که برای روح بهترین توانگری یقین است. انسان های با یقین بسیار توانا هستند چرا که آن ها پشتوانه و سرمایه عظیم یقین را دارند و این باعث می شود هیچ چیز در عالم آن ها را از پای در نیاورد، در عین حال بر اثر این صفات نیکو دارای روحی آرام توأم با طمأنینه بوده که هیچ چیز ایشان را از پای در نخواهد آورد. یکی از عواملی که در فرح ممدوح نقش دارد شاد کردن مؤمنان است. در همین مورد، رسول خدا(ص) فرمودند: هر کسی مؤمنی را شاد سازد به یقین مرا شاد ساخته است و هر کسی مرا شاد کند به راستی خدا را شاد کرده است... نکته دیگر اینکه غذا از طریق تأثیر در غده ها و ایجاد هورمون ها در روحیات و اخلاق انسان اثر می گذارد و لذا در آیات و روایات از خوردن غذای حرام، نجس و... نهی شده است و بین قساوت قلب و بعضی از غذاها ارتباط قائل شده اند. همچنین است سفارشاتی که نسبت به نان، گوشت، شیر، میوه ها و... وارد شده است، و حتی در مورد غذای روز عید گفته اند: آنچه را که در روزهای دیگر برای خانواده تهیه نمی کنید، در روز عید سر سفره بگذارید درباره روز جمعه و تهیه میوه و گوشت برای خوشحال ساختن خانواده روایت خاص وارد شده است.

در فصل چهارم اثر حاضر، معیارها و عوامل شادمانی مذموم از منظر قرآن و روایات بررسی شده است در ابتدای این فصل آمده است: گاهی شادی انسان ها همراه با اموری می شود که شایسته یک فرد مؤمن نیست، مثل اینکه شادی اش به اندوه شخص دیگری منتهی شود، یا اینکه شادی ایشان با مسخره کردن و استهزاء دیگری همراه می باشد. همچنین در این فصل در خصوص شادی مؤمنان آمده است که: طبق آیات قرآن، شادی کافران در دنیا به چند صورت جلوه می کند، سرور کافران در دنیا آمیخته با غرور است، طبق آیه ای از قرآن هر گروهی از منحرفان و مشرکان از راهی که انتخاب کرده اند، خوشحالند و همان را حق می پندارند که دلیل این تصویر آن است که هوی و هوس کارش زینت کردن خواسته های دل در نظر انسان است و این تزئین، نتیجه دلبستگی هر چه بیشتر و خوشحالی به خاطر راهی است که برگزیده، هر چند بیراهه و گمراهی باشد،... همچنین در بحث از نفاق به عنوان یکی از عوامل شادی های مذموم آمده است: ریشه نفاق یا از ترس است یا از جاه طلبی که هر دو از رذایل قوه غضب می باشند منافقین کسانی هستند که دلبسته به دنیایی باشند و خاصیت زینت حیات دنیا این است که انسان را از توجه به خدا باز می دارد.

فصل پنجم این مجموعه به موانع شادی و فرح می پردازد و نویسنده در این قسمت از کتاب بر آن است که بعضی از موانعی که شادی را از بین می برد و یا نمی گذارد که فرد شادمان شود برمی شمارد. این موانع بر دوسته: موانع شناختی و رفتاری تقسیم می شوند. گفتنی است اگر انسان هدفی و تکیه گاهی نداشته باشد هر مقدار هم که بخواهد خود را شادمان نگه دارد باز هم در منجلاب پوچی خواهد افتاد و دلیلی منطقی برای کارهایش نمی بیند. در بحث دنیا طلبی درمی یابیم که کسی که میل به دنیا دارد همواره محزون است. امام صادق(ع) فرمودند: کسی که دلش به دنیا، وابسته باشد قلبش به سه چیز تعلق پیدا می کند اندهی بی زوال و آرزویی که به او نرسد و امیدی که به او نائل نگردد... با توجه به رویکرد ما به زنگدی و نیز نوع تفکر و گرایش خاص خودمان و نوع فرحی که انتخاب می کنیم عملکردها متفاوت است فرح و شادمانی دارای آثار و نشانه هایی می باشد که شناسایی این علایم ما را متوجه بعضی مسائل می کند که هر چیزی را شادی ندانیم و اگر تا آن موقع اشتباه فکر می کردیم بسیار سریع راه خویش را عوض نموده و راه صحیح را انتخاب کنیم و به ما می دهد که به نوع فرح پی ببریم که آیا ممدوح است یا خیر؟...

جلوه ها و برخی مصادیق شادمانان در قرآن و روایات از جمله مواردی است که در فصل ششم به آن پرداخته شده است. یکی از پیامدهای شادی و نشاط ممدوح عاقبت اندیشی است که در این خصوص، مهم ترین نکته ای را که در تفکر نباید از ذهن دور داشت، توجه به آینده تو نگاهی دوراندیشانه به مسائل است. اگر هر کسی در زندگی و در برخورد با مسائل گوناگون عاقبت کار را بیندیشد، بسیاری از اندوه ها که در صورت عدم تفکر بعدها به سراغش خواهد رفت دیگر جایی برای خود نمی بینند و این موضوع فقط در شادی های ممدوح وجود دارد. نکته دیگر اینکه پیامد مهم شادی و فرح ممدوح، موفقیت در کارهاست. انسان هنگامی که در کارش موفق می شود خوشحال می شود، موفقیت در درس، ورزش، کار، آزمون و از همه مهم تر موفقیت در آزمون الهی باعث خوشحالی و شادمانی فرد می شود.



در قسمتی از این فصل آمده است: یکی از پیامدهای ناگوار و بسیار تلخ فرح مذموم برای تمامی انسان ها حتی اگر مسلمان نباشند، محرومیت از محبت الهی است. به نقل از نویسنده، توصیفات قرآن درباره بهشت حاکی از این است که اسلام بر نشاط، فرح و شادی توجه و تأکید داشته است زیرا باغ های زیبا، آب زلال و روان، چشمگیرترین حریرها و... همگی در زمره عوامل نشاط آور به شمار می روند. قرآن بهره مندی از زیبایی ها و مواهب را در زمره عوامل مفرح به شمار آورده و آن را زیبنده دینداران و مؤمنان دانسته است.

در پایان این فصل، به نتایج مباحث کتاب اشاره شده است که این نتایج در هشت دسته طبقه بندی شده اند. نویسنده کتاب حاضر در این اثر تلاش می کند تا موضوع فرح و شادمانی را در ابعاد مختلف خود و از منظر دین مبین اسلام مورد بررسی قرار دهد و این موضوع با توجه به نیاز جامعه امروز به شناخت شیوه ها و مبانی درست شادمانی خصوصاً برای نسل جوان جامعه می تواند بسیار ضروری و ارزشمند باشد.