معناشناسی عقل و قلب در قرآن

از جمله مطالب مهم مورد اشاره در این کتاب عبارت است از:
1 - واژه عقل در دایره معرفتی قرآن کریم گستره وسیعی پیدا کرده و از مرتبه تعقل و تدبیر امور برای زندگی مادی و منفعت شخصی، به تعقل و تدبیر برای رساندن انسان به کمال ارتقاء پیدا کرده است.
2- با بررسی آیاتی که شامل مشتقات عقل می باشد، در می یابیم که همه آنها به هدف زندگی انسان و سوق او به سوی فطرت الهی و پاسخ به نیازهای فطری او اشاره دارد، دانشمندان اسلامی این مشخصه را مخصوص دین اسلام دانسته اند.

3-به زنجیر کشیدن قوای سه گانه وهم، شهوت و غضب توسط عقل، از معانی ای است که علمای اخلاق و مفسران برای واژه عقل قایل شده اند.
4-یکی دیگرازمعانی مطرح شده درباره واژه عقل،مبتنی برهدف خلقت انسان،تفکرپیرامون خویش وجهان هستی برای رسیدن به معرفت الله است. از همین رو است که حضرت علی (علیه السلام ) می فرماید : کسی که خود را شناخت، خدا را می شناسد.
5- با بررسی واژه های مترادف و متقابل عقل در قرآن کریم، در می یابیم که اساس خلقت بر عقل و تعقل پایه گذاری شده است و اگر کسی از این حوزه خارج شود، گویی از دایره انسانیت خارج شده و به مدار حیوانیت نزول کرده است.

6- از معنای واژه عقل در قرآن کریم بدست می آید، گرچه عقل، انسان را به حقیقت رهنمون می کند اما او را مجبور به انجام آن نمی کند به همین دلیل است که قرآن فهم آیات تکوینی و تشریعی را متعلق به کسانی می داند که عقل خودشان را به کار گیرند.
7- از آیات قرآن بدست می آید، عقل ضد جهل است و این پیام را منتقل می کند که اگر انسان از روی گمان، به تدبیر امور بپردازد و با علم تصمیم گیری نکند، جاهل بوده و از نعمت عقل بهره ای نبرده است.

8- آیات الهی پیرامون واژه عقل، تاکید می کند این موهبت الهی، قوه ای است که انسان را به سوی دریافت علم مفید رهنمون می کند و بر این اساس گفته می شود هر دانستنی، علم نیست و هر صاحب دانشی، عالم نمی باشد.
9- برخی از لغت شناسان معنای عقل را در آیات الهی، بازدارنده انسان از گفتار و کردار زشت دانسته اند و تحقق تقوی الهی را در انسان، منوط به استفاده از عقل کرده اند.
10 - یکی دیگر از معانی واژه عقل در قرآن کریم، قلب است و این معنا، منحصرا در قرآن کریم ذکر شده است. از این تعبیر قرآن، می توان برداشت کرد که مقام عقل مانند مقام رفیع قلب است. یعنی همانطور که خداوند قلب را محل عرش الهی می داند، برای عقل نیز همان جایگاه را قایل است.
11- قرآن، تعقّل و خردورزی را نه تنها مغایر با دریافت های قلبی نمی داند بلکه تعقل عمیق و دقیق را کار قلب می داند و ملاک صحت شهود قلبی را عقل می داند.

12-تاکید قرآن بر اینست که عقل با وحی پیوندی عمیق و ناگسستنی داشته و دو بال پرواز انسان به سوی حقایق اند.
13-شیوه آیات الهی در استدلال، برهان سازی است و این امر از معانی و کارکردهای خاص عقل است.
14- پیروی از وحی و تبعیت از پیامبران، کار اساسی عقل است که به عنوان حجت درونی در کنار حجت بیرونی،یعنی پیامبران قرار گرفته است.
15- قرآن کریم دامنه عقل را در برخی مسایل محدود می داند و در این مقطع، قلب را به کمک عقل واداشته تا هر دو، به یاری وحی به کمال معرفت برسند، لذا عقل ملکوتی و قلب سلیم نه تنها با یکدیگر تزاحم ندارند، بلکه با یکدیگر در حال تعاون هستند.

16-عالیترین صورت تلفیق و ترکیب روشهای عقلانی، وحیانی و قلبی را در قرآن کریم مشاهده می کنیم.
17- قرآن، فاقد تعقل را فاقد ادراکات باطنی دانسته و اینگونه انسان را مرده می داند، به گونه ای که هدایت و راهنمایی پیام آوران الهی در آنان مؤثر نیست و می گوید، حیات انسان به حیات قلب و اندیشه اوست.
18- قرآن کریم "لب" را عقل ناب معرفی می کند یعنی همان عقلی که با شهود متحد است.

19-قرآن از جمله معانی تعقل را معرفت قلبی برشمرده و آن را نوری برای قلب قلمداد می کند.
20- قرآن کریم ، تزکیه نفس را عاملی برای تعقل می داند که قوه تخیل و حواس را نیز دگرگون می کند.
21- در معناشناسی عقل از منظر قرآن و روایات، به این مطلب می رسیم که اساسا در این دو منبع اصیل، عقل و قلب معنا نشده است و استدلال دانشمندان این است که عقل، امری بدیهی است و امور بدیهی نیاز به تعریف برهانی ندارد.

22- با توجه به معانی واژه های عقل و قلب ومعانی مترادف و متقابل آن،معلوم می شود،معنای عقل در قرآن واژه ای مشکک است، یعنی همانطور که در حدیث، راه های بشر به سوی خدا به عدد نفوس بشر بیان شده، ابزار رسیدن به این راه، یعنی عقل و قلب نیز ذو مراتب است. به عبارت دیگر قران کریم مراتب عقل انسان را از مرحله ابتدایی تا مرحله عالی، در این مجموعه واژه های مترادف نشان می دهد که احتمالا در انتها، به مرحله "لب" می رسد یعنی جایی که عقل و قلب متحد شده و عقل هرآنچه را که دریافت کرده، به قلب واگذار می کند.

23 - با توجه به آنچه در زیارت جامعه کبیره، از ائمه اطهار (علیهم السلام) به: ذوی النهی و اولی الحجی یعنی صاحب "نهی" و "حجی" تعبیر شده است، می توان گفت این دو واژه نیز از مراتب انتهایی قوه عاقله محسوب می شوند، چرا که بر کسانی اطلاق شده که عقل کل هستند.
24-با بررسی واژه های متقابل عقل و قلب معلوم می شود، مراتب سقوط آدمی که ناشی از مغلوب شدن کامل این دو باشد که او را به پست ترین مرتبه وجودی یعنی قساوت می رساند،در این مرتبه،عقل و قلب می میرد و امید به نجات انسان از دست می رود، مگر اینکه خداوند با عنایت ویژه ای، زمینه های تغییر آن را فراهم کند.