وجود رابط و مستقل در حکمت متعالیه

معرفی کتاب

اثر حاضر، به بررسی و تحلیل نظریه «وجود رابط و مستقل» پرداخته و مبانی، آثار و لوازم آن را بازگو می کند.
نظریه «وجود رابط و مستقل» که ریشه در آثار بزرگان عرفان و فلسفه دارد، در حکمت متعالیه به دست توانای صدرالمتالهین شیرازی به بار نشست. براساس این دیدگاه که در پاره ای از اصطلاحات خود با مباحث منطق اشتراک لفظی دارد، وجود دارای دو قسم خواهد بود؛ یک قسم آن سراسر بی نیازی و غنا و استقلال، و طرف دیگر آن یک سره فقر و وابستگی است. قسم دوم شامل تمام ممکنات و ماسوی الله می شود.

ثمره این نظریه، ایجاد انقلاب در اهم مباحث فلسفی نظیر علیت، خداشناسی، ربط حادث به قدیم و... و به خصوص حل معضلات آنهاست.

یکی از مباحث تقسیمی فلسفه، تقسیم وجود به رابط و مستقل است. این تقسیم دو ضلعی از وجود، ناظر به چگونگی رابطه میان معلول با علت خویش و به تعبیر جامع تر، کیفیت رابطه ممکنات با خالق هستی است. با این نگرش، می توان تبیین روشنی از چگونگی ارتباط میان خالق و مخلوق تصویر کرد و به حقیقت اصل علیت راه یافت؛ هم چنین پاره ای از مشکلات فلسفی از این طریق قابل گشایش است.

صدرالمتالهین برای نخستین بار و به شکل مستقل، سه فصل را در اسفار به این بحث اختصاص داده است. وی نظریه رابط بودن مجموعه ممکنات نسبت به ذات حق را به خود نسبت می دهد. هرچند وی از این جهت آغازگر یا نوآور به شمار می آید، اما مشارکت و تاثیر مکاتب پیشین فلسفی و عرفانی نیز در این باره غیر قابل انکار است.

وجود رابط و مستقل از برجستگی خاصی در فلسفه برخوردار است، اما صدرالمتالهین و حکمای پس از وی به اختصار و گذرا به آن پرداخته و بسیاری از زوایای آن را مسکوت گذاشته اند؛ به گونه ای که می توان آن را در زمره مباحث غریب در فلسفه قرار داد.

سه تک نگاره تاکنون در خصوص وجود رابط و مستقل به نگارش درآمده است: یکی تحت عنوان «وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی» که نویسنده، آن را درآمدی در این مبحث مهم تلقی کرده است و دیگری، «رسالة فی الوجود الرابط» که توسط مدرس زنوزی نگاشته شده و تنها به برخی از جوانب مساله توجه شده است. هم چنین رساله مختصر دیگری توسط استاد حسن زاده آملی با عنوان «العمل الضابط فی الوجود الرابطی و الرابط» نگارش یافته است که در حقیقت تقریر همان مطالب اسفار به شمار می رود.

اهمیت مساله مورد بحث به حدی است که پرداختن به آن، مستلزم به میان آوردن بسیاری از مباحث دیگر فلسفی است، اعم از مباحثی که زیرساخت های آن را شکل داده اند و یا مسائلی که تحت تاثیر آن، چهره عوض کرده یا به کلی متحول شده اند. ظهور پی آمدهای اساسی مبحث وجود رابط و مستقل در خلال زمان و عدم تصریح به لوازم آن توسط صدرالمتالهین به عنوان طراح و مبتکر اصلی این دیدگاه، اهمیت و ضرورت طرح آن را افزایش داده است. پرداختن به معانی وجود رابط و تفاوت آنها با یک دیگر و پی آمد ویژه هرکدام در پرتو تحلیل عقلی و هم چنین یافتن بستر طرح این مساله ارزش مند فلسفی، از ضروریات دیگر این بحث است.

از نظر برخی، جهان عینی خالی از حقیقت ربط نیست؛ زیرا پیراستن هرموجود از حقیقت ربط، آراستن آن به نوعی ربط است. حقیقت ربط، امری پیچیده است؛ چرا که در ضمن غیر، حاصل می شود. راهیابی چنین حقیقتی به ذهن، امری محال و موجب انقلاب خواهد بود؛ زیرا وجود رابط قسمی از وجود است که حقیقت آن را عین خارجیت تشکیل می دهد. از طرف دیگر، چون حقیقت این وجود، عین ربط و تعلق محض است، از این جهت نیز به ادراک انسان در نمی آید. با این حال، وجود رابط با این ویژگی، اساس نظام عالم و ملاط ساختمان اندیشه به شمار رفته است.

وجود رابط، بدون استعانت از طرف ربط فهمیده نمی شود؛ یعنی به خودی خود چیزی نیست که مدرک واقع شود. طرف ربط ممکن است امری واحد باشد، مانند ربط معلول به علت، و گاهی رابط، میان دو چیز محقق می شود. بدون وصول به علت، دسترسی به معلوم میسر نیست و هنگام حمل محمول بر موضوع و اتصاف موضوع به محمول، ربط میان آنها نیز درک می شود. بنابراین، تعقل و تحقق ربط و اضافه در ذهن به تبع طرفین آن میسر است.

سیر کلی مباحث
مباحث به گونه ای تنظیم شده اند که تامین کننده اهداف فوق باشد؛ به این ترتیب که ابتدا معانی مختلف وجود رابط برای پرهیز از خلط و مغالطه، توضیح و سپس پیشینه مبحث وجود رابط و مستقل در آثار گذشتگان ردیابی شده است.

از آن جا که اصطلاح «رابط» علاوه بر فلسفه، در منطق نیز مطرح شده است، فصلی به نحوه بحث از وجود رابط در منطق و تفاوت آن با حوزه فلسفه، اختصاص یافته است. تقسیمات مختلفی که از جهت تعلقی و استقلالی بودن وجود تاکنون انجام شده، در فصل مستقلی مطرح شده است. هم چنین تفاوت وجود رابط با وجود محمولی و مستقل و بررسی دیدگاه ها در اختلاف یا عدم اختلاف نوعی این دو دسته وجود، مورد بحث فصل دیگر است.

مبانی و ادله اثبات وجود رابط، موضوع دو فصل جداگانه دیگر است. در فصل بعد، لوازم و آثار دیدگاه وجود رابط و مستقل، استقصا و تحلیل شده و در پایان به بررسی تطبیقی این بحث میان برخی فلاسفه مسلمان با نظر کانت، فیلسوف آلمانی می پردازد.