جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

معرفی کتاب

عصر حاضر را دورۀ بازیابی هویت های دینی و خیزش های مذهبی و معنوی دانسته اند. در این میان، شیعه در سنجش با دیگران، نمودی نمایان تر داشته و در عرصه های گوناگون فرهنگی و سیاسی بر محیط پیرامون خود تأثیری شگرف بر جای گذاشته است. البته این نفوذ و تأثیر از چشم دیگران پنهان نمانده و رقیبان را به رویارویی و ناآشنایان را به کندوکاو وا داشته است.
در طول تاریخ، کلام امامیه مثل همۀ گروه های فکری از گذرگاه شماری از مدرسه های فکری گذشته است که برای شناخت تاریخ امامیه باید آن را بازخوانی کرد.

این مدرسه ها نوعا بر محور محیط های جغرافیایی شکل گرفته اند و نشان دهندۀ جابه جایی جغرافیایی فعالیت های کلامی امامیه در مسیر تاریخ هستند. طبیعتاً این جابه جایی ها با توجه به تأثیرپذیری علم کلام از شرایط بیرونی، موجب تغییر و تطوراتی در روش و محتوای اندیشه ورزی عالمان هر مدرسۀ کلامی شده است.
در نگاهی اجمالی به این مدارس کلامی تا پیش از مدرسۀ بغداد باید گفت: شیعیان با بهره گیری از معارف اهل بیت علیهم السلام و در پرتو خردورزی، حرکت فکری و کلامی خود را از مدینه و بر محور اهل بیت علیهم السلام آغاز کردند.
اصلی ترین باورهای شیعه در این مدرسه مطرح شده و کلام شیعه شکل گرفته است، به گونه ای که می توان مدرسۀ مدینه را پیشگام عرصۀ کلام اسلامی به شمار آورد.

با آغاز سدۀ دوم، معارف اعتقادی اهل بیت علیهم السلام در یک نهضت علمی در کوفه انتشار یافت و در قالب نظریه های علمی تبیین شد.
اصحاب امامیه در کوفه که دریافت حقایق دین را در پرتو تذکار و تعالیم وحی میسور می دانستند، با دو رویکرد مختلف به تبیین معارف اعتقادی پرداختند و دو جریان مهم کلامی را پدید آوردند؛ یک جریان، با رویکردی کلامی به دنبال تبیین عقلانی معارف اهل بیت علیهم السلام و دفاع از آنها در مقابل جریان های فکری رقیب بود، اما جریان دیگر، با رویکردی حدیثی، در پی فهم دقیق همان معارف و عرضۀ آن به جامعۀ مؤمنان بود.
جریان کلامی که رویکرد عقلانی و نظریه پردازانه داشت و از آغاز سدۀ دوم نهضت علمی بزرگی را در کوفه پدید آورده بود، تحت تأثیر عوامل متعددی با افولی زود هنگام روبه رو شد؛ اما در حالی که کلام نظری امامیه در پایان سدۀ دوم در کوفه به زوال می گرایید، جریان متن گرا که رویکردی حدیثی داشت با انتقال به شهر قم، امتداد اندیشۀ کلامی امامیه را در مدرسه ای دیگر رقم زد. حجم بالایی از میراث حدیثی امامیه تا نیمۀ سدۀ سوم از کوفه به قم منتقل شد و مشایخ قم به پالایش و ویرایش آن میراث از کاستی ها و انحرافات پرداختند. در همین مدرسه برای نخستین بار احادیث کلامی امامیه در یک نظام جامع و هماهنگ گردآوری و باب بندی شد.

هم زمان با غیبت صغرا و اندک زمانی پس از شکل گیری مدرسۀ قم با رویکردی حدیثی، در مرکز سیاسی جهان اسلام، یعنی بغداد، جریان عقل گرا و نظریه پردازِ کلام امامیه با تطوراتی نسبت به مدرسۀ کوفه به آرامی بالندگی خود را باز یافت. اگرچه غالباً در پژوهش ها، مدرسۀ بغداد را از عصر شیخ مفید به حساب می آورند؛ اما پژوهش های جدید نشان می دهند این مدرسه با تلاش های متکلمان کمتر شناخته شدۀ امامیه از جمله دو متکلم برجستۀ نوبختی، یعنی ابوسهل و ابومحمد و همچنین ورود معتزلیان شیعه شده به عرصۀ کلام امامی، حدود یک قرن پیشتر فعالیت خود را به صورت مدرسه ای آغاز کرده بود و در ادامه با راهبری شیخ مفید، سیدمرتضی و سرانجام شیخ طوسی به اوج بالندگی خود رسید و به رغم افول آن پس از هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف، قرن ها هیمنۀ فکری خود را بر دیگر مدارس کلامی امامیه حفظ کرد.

این مدرسه کلامی با وجود مطالعات ارزشمندی که انجام شده، به دلائلی، هنوز نیازمند مطالعه و وارسی های دقیق تر است. وجود جریان های مختلف فکری، شخصیت های مهم و تأثیر گذار و میراث کلامی مهم و گران، از سویی و تطورات روشی و محتوایی کلام امامیه در این مدرسه و اتهام اعتزالی شدن کلام امامیه در آن، از سوی دیگر، ضرورت پژوهش های جدید در این حوزه و کاستی تلاش های گذشته را آشکار می سازد.

کتاب «جستار هایی در مدرسۀ کلامی بغداد» بخشی از کلان طرح «مدارس کلامی امامیه» است که تاکنون سه بخش آن با نام های «جستارهایی در مدرسۀ کلامی قم»، «جستارهایی در مدرسۀ کلامی کوفه» و همین مجموعه «جستارهایی در مدرسۀ کلامی بغداد» در قالب مجموعه مقالات آماده شده است و در ادامۀ کار دیگر مدارس کلامی امامیه تا عصر حاضر پژوهش خواهند شد.
نگاشتۀ پیش رو مجموعه مقالاتی است در حوزۀ مدرسۀ کلامی امامیه در بغداد که به همت پژوهشگران گروه تاریخ کلام در پژوهشکدۀ کلام اهل بیت علیهم السلام سامان یافته است. در این مجموعه افزون بر زمینه ها و بسترها، جریان های کلامی این مدرسه، برخی موضوعات کلامی و چالش های این مدرسه پژوهش شده اند.