پان ترکیسم و ایران

معرفی کتاب

پس از پیروزی انقلاب کبیر فرانسه، و در روزگاری که امپراتوری عثمانی اقوام و ملت های بسیاری در آسیا و اروپا را تحت فرمانروایی داشت، اروپا نیز پا به عرصۀ ناسیونالیسم نهاد. چنین بود که شماری از ملت های اروپایی در راه رهایی از چیرگی عثمانی، جنبش های ناسیونالیستی خود را آغاز کردند.

در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم که بسیاری از ملت های تحت ستم عثمانی با دستیابی به آگاهی ملی به سوی دستیابی به استقلال پیش می رفتند، «ناسیونالیسم ترک» تنها در واکنش به جنبش های ملت های دربند، و زمانی موجودیت یافت که امپراتوری عثمانی کاملاً فروپاشیده بود.

بدین سان، عثمانی ها که در دو گرایش سیاسی تمامیت خواهانه و توسعه طلبانه همچون «عثمانی گرایی» و «اتحاد اسلام» ناکام مانده بودند، دست به ابداع مشربی زدند که «ناسیونالیسم ترک» نام گرفت و از نظریه های لئون کاهون، تاریخنگار یهودی فرانسوی و تاریخنگاری به نام دوگن سود می برد.

دیگر حامیان نظری این اندیشه، نظریه سازان تاتار قفقاز همچون شهاب الدین مرجانی، عبدالقیوم نصیری و حسین فیض خانی و اسماعیل بیگ گاسپرالی بودند. پیش از آن، روسیه سیاست سیویلیزاسیون روسی را برای روسی کردن و تجزیۀ فرهنگی سرزمینهای ایرانی نژاد و پایگاه های فرهنگ ایرانی در پهنه ای از تاجیکستان تا قفقاز آغاز کرده بود؛ و جالب اینجاست که پان ترکیسم گاسپرالی بیش از هر چیز، حرکتی بود در تأیید روسیه. گاسپرالی معتقد بود که نفع مسلمانان روسیه و همچنین روس ها، بیشتر در همکاری و هماهنگی آن دو بود تا رویارویی شان.

با پدیدارشدن «کمیتۀ اتحاد و ترقی» در افق سیاست عثمانی و پیروزی آن در شورش خود علیه سلطان عبدالحمید دوم که او را ناگزیر از اعادۀ حکومت مشروطه گردانید، ناسیونالیسم ترک وارد دوره ای تعیین کننده گردید.

با جداشدن بوسنی و هرزگوین از عثمانی، استقلال بلغارستان، پیوستن کرت به یونان و حملۀ ایتالیا به لیبی و سرانجام جنگ های بالکان- که تقریباً همۀ مستملکات اروپایی را از چنگ عثمانی بیرون آورد- جناح لیبرال کمیتۀ اتحاد و ترقی به سود جناح تندرو آن تضعیف شد.

این جناح نه به «اتحاد اسلام» اعتقادی داشت و نه «عثمانی گرایی» را راه حلی می دانست. در این زمان یوسف آقچورا در رسالۀ خود، با بررسی نقاط ضعف دو گرایش «عثمانی گرایی» و «اتحاد اسلام»، راه حل را در اتخاذ خط مشی ای مبتنی بر ترک گرایی دانست. اشارۀ او به حضور ترک نژادان در خارج از عثمانی و ضروری دانستن اتحاد همۀ این ترک نژادان، گرایشی را پدید آورد که امروزه «پان ترکیسم» نامیده می شود.

امروز گروهی بر اساس دیدگاه های آقچورا و دیگر نظریه پردازان پان ترکیسم، آریاییان آذربایجانی در ایران را تنها به دلیل رواج زبان ترکی در میان آنها، ترک نژاد می دانند و با حمایت دولت های بیگانه و با عوامفریبی، در پی گسترش این گرایش ضدایرانی و پیگیری امیال توسعه طلبانۀ خود در سرزمین های ایرانی هستند.

کاوه بیات، تاریخنگار معاصر در کتاب «پان ترکیسم و ایران» تاریخچۀ شکل گیری پان ترکیسم و تحرکات آن در ایران را با اتکاء به آثار پایه گذاران این گرایش در کتاب ها و مطبوعات ترکیۀ عثمانی و قفقاز بررسی می کند.

او در فصل اول کتاب خود به چگونگی شکل گیری «ناسیونالیسم ترک» و نشان دادن مانعی که این گرایش سیاسی از آغاز در وجود و آثار بر جای مانده از هویت ایرانی در قفقاز و ترکیه بر سر راه خود می دید، می پردازد. مؤلف واکنش های اولیۀ ایرانیان در برابر پان ترکیسم را در بخش دوم همین فصل بررسی می کند.

در فصل دوم کتاب، تحرکات تازۀ پان ترکیسم در دهۀ 1300 خورشیدی، که به گونه ای بی پرده و صریح، ایران را هدف خود قرار داده بود و واکنش محافل دیپلماتیک و مطبوعاتی ایران به این تحرکات گزارش شده است. مؤلف در ادامه به بررسی جریان های پان ترکیست در قفقاز و به ویژه جمهوری آذربایجان (اران) که موجودیت آن حاصل تحرکات پان ترکیستی است، می پردازد.

در فصل سوم کتاب، واکنش ایران در برابر حملات پان ترکیست ها و کوشش ایرانیان برای ریشه یابی علل شکل گیری این گرایش و اتخاذ تدابیر دفاعی مقتضی در برابر پان ترکیسم نمایانده می شود.

در بخش پیوست ها، شانزده مقاله و مطلب از آثار نظریه پردازان پان ترکیست و پاسخ های روشنفکران ایران بدان ها آمده است که میزان اعتبار گرایش پان ترکیسم و ادعاهای آن را به طور جدی با چالش روبرو می کند.