توحید در نظام عقیدتی و نظام ارزشی اسلام

معرفی کتاب

این کتاب خلاصه ای از سخنرانی های استاد با عنوان «موقعیت توحید در نظام عقیدتی و نظام ارزشی اسلام» است. این سخنرانی ها در سال های 66ـ1365 قبل از خطبه های نماز جمعه تهران ایراد گردیده است. انتشارات شفق این کتاب را در چهار نوبت، و در آخرین نوبت با شمارگان 4000 نسخه، به چاپ رسانده است.
این اثر در دو بخش تنظیم شده که در بخش نخستِ آن توحید در نظام عقیدتی اسلام، و در بخش دوم آن، توحید در نظام ارزشی اسلام بررسی می شود.
مهم ترین موضوعات مورد بحث دربخش اول از این قرارند:
ضرورت بحث توحید: در این باره به روایاتی همچون حدیث سلسلة الذهب و بیان امیرمؤمنان(علیه السلام) در جنگ جمل استناد شده، ضرورت بحث توحید با توجه به اینکه این اصل، ریشه همه اعتقادات اسلامی است، به اثبات رسیده است. همچنین با عنایت به ارتباط دو نظام اعتقادی و ارزشی اسلام، توحید به منزله محور نظام ارزشی مطرح گردیده و از این نظر نیز ضرورت بحث درباره آن اثبات شده است.
درجات توحید: توحید در خالقیت; توحید ربوبی، که هم در ربوبیت تکوینی و هم در ربوبیت تشریعی تجلی می یابد; توحید در عبودیت.
توهمات غلط در معنای توحید: در این قسمت، برخی از این توهمات، مانند قول به حرکت مکانیکی و دینامیکی عالَم، دفع می شود، و در نتیجه توحید در ربوبیت تکوینیِ لحظه به لحظه و آن به آنِ عالَم به اثبات می رسد. شبهه مزبور می گوید خداوند، تنها در خلقت و ایجاد عالم نقش داشته است، نه در ادامه حیات آن.
توحید در رازقیت: تنها خداوند است که به بندگانش روزی می دهد. به مناسبت این موضوع، مباحثی از قبیل تقدیر خدا در روزی انسان ها، علل و اسباب تغییر روزی، روزی رساندن از راه غیرطبیعی مطرح می شود.
حکمت الهی: در پایان این بخش، به مناسبت مباحث پیشین، حکیمانه بودن تمام تدبیرهای الهی مورد بررسی و اثبات قرار می گیرد و در این زمینه، از حکمتِ تحمل سختی ها سخن به میان می آید، و در نهایت، بحث قضا و قدر الهی و تبیین صحیح آن مطرح می شود.
در بخش دوم (توحید در نظام ارزشی اسلام) نیز اصلی ترین مباحث از این قرارند:
مفهوم ارزش مطلق و ارزش اخلاقی: ارزش مطلق به معنای مطلوبیت، و ارزش اخلاقی به معنای مطلوبیتی است که از نتیجه افعال اختیاری انسان عاید می شود. سپس درباره معیار ارزش اخلاقی از نظر اسلام سخن به میان می آید و ثابت می شود که به طور کلی، حقیقت و ملاک ارزش ها از دیدگاه اسلام و در نظام ارزشی اسلام، آن کمالی است که در روح انسان پدید می آید و انسان را به سوی خداپرستی و قرب الهی راه می نماید.
بررسی برخی مفاهیم ارزشی از نظر اسلام: در این بحث مفاهیمی مانند آزادی، تعهد و وظیفه شناسی، تقوا و مراتب آن و ارتباط آن با توحید، و مفهوم عبادت بررسی شده است.
نصاب ارزش اخلاقی در اسلام: در این بحث ثابت می شود که کار فرد، گروه یا جامعه، از نظر اسلام زمانی ارزش دارد که عنوان تقوا و پرستش خدا بر آن منطبق گردد، و این نصاب ارزش اخلاقی در اسلام است. حتی اگر کاری بر مبنای نظام های ارزشی دیگر پسندیده و شایسته باشد، اما این دو عنوان بر آن منطبق نشود، در دستگاه ارزشی اسلام به حدنصاب لازم برای ارزشمندی نمی رسد. آن گاه به مناسبت این بحث برخی نظریات غربی نقد می شود، و سپس بحث ملاک خوب و بد از نظر اسلام مطرح می گردد.