سفرنامه ناصرالدین شاه به چمن سلطانیه

معرفی کتاب

ناصرالدین شاه از معدود پادشاهانی است که به نگارش خاطرات و سفرنامه­ های خود دست زده است. از این پادشاه قاجاری تعدادی سفرنامه و یادداشت روزانه باقی است، که می­ توان آنها را به دو دسته یادداشت ­ها و سفرنامه­ ها؛ و خودِ سفرنامه­ ها را نیز به دو دسته سفرهای داخلی و خارجی تقسیم کرد.

حدوداً تمامی سفرنامه های ناصرالدین شاه به چاپ رسیده است که از جمله آن­ها می توان به سه سفرنامه فرنگستان در سال های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ قمری، سفرنامه عتبات در سال ۱۲۷۸ق با عنوان «شهریار جاده ها»، دو سفرنامه خراسان در سال ­های ۱۲۳۸ و ۱۳۰۰ ق، دو سفرنامه مازندران ۱۲۹۲ق، سفرنامه عراق عجم در سال ۱۳۰۹ق و سفرنامه قم اشاره کرد.

در برخی از تحقیقات جدید از سفر ناتمامی از ناصرالدین شاه به چمن سلطانیه نام برده شده است لذا شاید عدم دسترسی به نسخه حاضر یکی از دلایل این مساله بوده باشد. «سفرنامه ناصرالدین­ شاه به چمن­ سلطانیه» که به کوشش زهرا موسیوند و نادر پروانه تصحیح و آماده چاپ شده است، یکی دیگر از سفرنامه های ناصرالدین شاه است که تا کنون به چاپ نرسیده است.

این سفرنامه از لحاظ زمانی مقدم بر سفرنامه ­های قبلی است و وقایع دویست روزه ­ای را از تاریخ ۲۵ شعبان ۱۲۷۵ تا ۲۲ ربیع الاول ۱۲۷۶ قمری دربرمی­ گیرد. در این سفر، ناصر­الدین شاه از هشتاد منزل عبور، و از شهرهای مختلف از جمله قم، محلات، ملایر، همدان، سنندج، بیجار، میانه، تبریز، زنجان، چمن سلطانیه و قزوین و... بازدید می­ کند.

این سفرنامه علاوه بر عزل و نصب ­ها، بازدید از شهرها، اوضاع سیاسی و اجتماعی و شکارهای ناصرالدین شاه، از لحاظ جغرافیای تاریخی مسیر سفر نیز حائز اهمیت فراوان است.

ناصرالدین شاه در طول این سفر نیز با علمای شهرهای مختلف که حدوداً اسامی آن­ها به پنجاه نفر می­ رسد، دیدار می­ کند. بسیاری از شاهزادگان و صاحب­ منصبان از جمله کیومرث میرزا ملک­ آرا، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، بهمن میرزا بها­ءالدوله، احمدمیرزا عضدالدوله، میرزا محمدخان سپهسالار، فرخ­ خان امین ­الدوله، عباسقلی­ خان معتمد­الدوله، میرزا سعیدخان وزیر دول خارجه، امیر اصلان­ خان مجدالدوله و میرزا جعفرخان مشیرالدوله و... در این سفر، شاه قاجار را همراهی می­ کردند.

سام ابن محمدقلی ملقب به ملک آرا و متخلص به رضوان که از شاعران دربار ناصری است، به دستور شاه این سفرنامه را به رشته تحریر درمی­ آورد و به قول وی:
ز امر شه این دفتر آراستم
همه عذرها سر به سر خواستم

و گر نیست پذیرفته عذر صواب
بگو مدعی این قلم این کتاب