از آهو تا کبوتر

معرفی کتاب

کتاب حاضر، شعرهای آیینی سال های 84 تا 88 شاعر را در برمی گیرد. سهم غزل در این مجموعه بیشتر از سایر قالب های شعری است. اگرچه نمی توان مثنوی ها و رباعی های زیبای کتاب را نیز نادیده گرفت.
شعر آیینی پیشینه ای 1400 ساله دارد. آنگاه که شاعران عرب بی چشمداشت صله ای زبان در مدح پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) می چرخاندند و معصومیت و شرافت را می ستودند. شاعران بزرگ پارسی گو نیز نه تنها از قافله ارادتمندان اهل بیت بازنماندند که مدیحه های درخشان شان گاه از ممتازترین و معروف ترین شعرهایشان بوده است؛ و دفتر اغلب آن ها با این شعرها آغاز و متبرک شده است.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران شاعران علاقه ویژه ای به سرودن در این زمینه از خود نشان دادند و آثار خوب و پرتعدادی را خلق کردند. دهه 80 را می توان اوج شکوفایی شعر آیینی در کشور دانست. برگزاری جشنواره های مختلف در این دهه و گرایش فراوان و گسترده شاعران جوان به شعرهای آیینی شکوفایی و تولید این گونه شعری را به دنبال داشت. از آهو تا کبوتر محصول همین دوران است.
صرافان شاعر است این را می توان از شعرهای همین کتاب فهمید. شعرهایی که علاوه بر شیوایی، به خوبی اندیشه شاعر را به مخاطب منتقل می کنند. اندیشه ای که برگرفته از مفاهیم و معارف دینی است. او در شعرهایش به صورت مستقیم و گاه غیرمستقیم از عبارات آیات و روایات بهره می برد.
قل اعوذ برب عاشق ها... ملک الناس اله عاشق ها
قل اعوذ ... از این که دنیا را بزند آتش آه عاشق ها (غزل سوره عشق ص 11)
«ربنا آتنا» نگاهش را، که هوایم دوباره بارانی ست
السلام علیک یا دریا که دلم بی قرار و توفانی ست
«ان فی خلق» تو خدا هم مست، روح حیران، فرشته ها هم مست
«ان فی خلق» تو زمین مبهوت، زیر یک آسمان پریشانی ست
«یا سریع الرضا»ی لبخندت، عاشقان را کشیده در بندت
«یا ولی الذین» یک دنیا که در اسم تو غرق حیرانی ست
«و اذالشمس» پیش تو تاریک، «و اذالبحر» از تو در جوشش
و اذالقلب من که می پرسند: به کدامین گناه قربانی ست؟ (غزل و هوالعلی ص 19)
پسر از جای خود برخاست، «بسم الله مجراها...»
و چون شهزاده ای می آمد از آن سوی رویاها (غزل غزال لیلا ص 43)
ذوالفقارت شکل «لا» با دسته ای کوتاه بود
«لا اله» آن روز در دستان «الا الله» بود (مثنوی حیدرانه 2 ص 49)
استفاده از این دست عبارات فقط به موارد فوق خلاصه نمی شود. شاعر در بخش قابل توجهی از شعرهای کتاب از این عبارات بهره برده که اگرچه در خوانش نخست شیرین و خواندنی می نماید و نشان از آشنایی و انس شاعر با آیات و روایات است؛ اما تکرار فراوان آن ها در اغلب شعرها دست شاعر را رو می کند و نوعی تکنیک شعری و خطر شبیه سازی و شعرسازی را به ذهن متبادر می کند. با شعرهای کتاب می توان به راحتی ارتباط برقرار کرد و بی هیچ دشواری شعرها را خواند و از آن ها لذت برد. بیشتر شعرهای کتاب ساده، روان و دور از تقیدهای ذهنی و زبانی است:
تا دشت ها هوای دلت را دویده ای
در کوه انعکاس خودت را شنیده ای (غزل دریای مهربانی ص 13)
باز دارد فرشته می بارد روی گل های چادرت نم نم
بر دلت وحی می شود بانو! سوره باغ و آیه شبنم (غزل راز سیب ص 21)
صبر کن دریا که مرغابی نگاهت می کند
دختری از روی بی تابی نگاهت می کند (مثنوی صبر کن دریا ص 52)
دریا بدون موج تو دریا نمی شود
دنیا بدون روز تو زیبا نمی شود (غزل بی تو به سر نمی شود ص 77)
آیینه ای مقابل آهم بدون تو
دنیای سایه های سیاهم بدون تو (غزل بدون تو ص 89)
واژگان در شعر صرافان آشنا و لمس شدنی است. واژه هایی که با آن ها زندگی می کنیم و هر روز آن ها را به کار می بریم. دریا، آسمان، شب، باران، خورشید، دل، کبوتر، عاشق، آینه، نور، لیلا، نماز، فرشته، چشم و کلماتی از این دست دایره واژگانی شاعر را شکل می دهند و بیشترین فراوانی را در کتاب دارند. شاعر برای انتخاب واژگان و جای دادن در شعر، دشواری کشف و گزینش را تحمل نکرده و واژگان مانوس و همیشگی را به کار گمارده است. واژگانی که نیاز به فرهنگ لغت ندارند و مخاطب برای درک معنای آن ها به سختی نمی افتد. با این وجود حضور واژگانی مثل مست، ساقی، پروانه، گیسو، زلف یار، سودا، درویش و ... بدون ارایه کاربردی تازه در شعرهای کتاب چندان موجه نمی نماید.
صرافان به الزامات شعر کلاسیک فارسی پایبند است. شعر او را می توان در دسته نئوکلاسیک ها جای داد. او هم در خلق تصاویر و هم در چینش کلمات و ایجاد فضای تازه در شعر موفق بوده است. بیان مضامین دینی و اعتقادی به زبان روز از ویژگی های بارز این شاعر است. او با ظرافت و توانایی فاصله و مرز شعر و شعار را در شعرهایش رعایت کرده و مخاطب حرفه ای شعر را راضی نگه می دارد. با این حال مثنوی با حافظ کنار کوثر در صفحه 23 و پاره هایی از برخی شعرها نشان از ساده انگاری شاعر نسبت به شعر راستین است:
ساقی شیرین زبان! حالا که خامند این لغات
این تو و این: فاعلاتن فاعلاتن فاعلات (مثنوی حیدرانه 2 ص 50)
به کارگیری عبارات افاعیل عروضی که سابقه مکرر در شعر شاعران دارد.
یا:
در دلم «قد قامت» عشقت قیامت می کند
قصه ام را «بشنو از نی چون حکایت می کند» (همان مثنوی ص 51)
به کارگیری عبارتی مشهور در شعر و خلاصی از تکمیل شعر.
یا:
می روی و چاه هم از درد تو آگاه نیست
«این همه زخم نهان هست و مجال آه نیست» (مثنوی صبر کن دریا ص 53 )
و:
«دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما»
نوش دارو داشت، کاش این کاسه های شیر ما (مثنوی صبر کن دریا ص 55)
که شاعر بیت هایش را بی هیچ زحمتی با مصرع هایی از حافظ تکمیل کرده است.
وزن عروضی اغلب شعرهای کتاب کوتاه است. وزن های آشنایی که در شعر سایر شاعران هم دیده می شود و بارها و بارها از سده های پیش در شعر شاعران مورد استفاده قرار گرفته است. هیچ کدام از وزن ها غریب و پیچیده نیست. شاعر تلاش نداشته تا با بهره گیری از وزن های غیر معمول و کمتر استفاده شده شعرهای خود را ارایه دهد. او بیشتر بر انتقال حس شاعرانه و مفاهیم مورد نظر خود کوشیده و در این عرصه موفق بوده است.
قافیه ها و ردیف های از آهو تا کبوتر به ویژه مثنوی ها معمولی اند. حتی تلاش متعمدانه ای دیده نمی شود که شاعر دست به انتخاب واژه ها و یا ترکیب هایی زده باشد تا از غیرمنتظرانه بودن آن ها بر جذابیت شعرها بیفزاید. اما در غزل ها شاعر به خوبی از ردیف هایی بهره گرفته که علاوه بر تازگی نسبی، ترکیب چند کلمه ای ردیف موجب گوش نوازی بیشتر و غنی شدن موسیقی کناری شده است. تو یا خورشید، مهمان مان کنید، ستاره ات شده ام، جایتان آقا، کم دارد، بدون تو، شده دریا، زده ای تو، خسته شد، بود مرد نخلستان، بی تاب شد آب، آورده ای سقا، خبر داری، دست تو باشد، نمی آیی چرا، بود و بعد، به رویم نیاورد؛ از نمونه های خوب این ردیف ها است:
از سوی که می تابد؟ از روی تو یا خورشید؟
آیینه بگردانم من سوی تو یا خورشید؟ (غزل با خورشید ص 17)
انتخاب و تلفیق ردیف و وزن مناسب شعری درخشان و خواندنی را خلق کرده است.
حتی به خنده ای شده مهمان مان کنید
زلفی نشان دهید و پریشان مان کنید (غزل مهمان مان کنید ص 29)
ماه من! یک شب خیال انگیز، خواب دیدم ستاره ات شده ام
خواب دیدم کبوتری محرم در طواف مناره ات شده ام (غزل هشت یعنی... ص70)
در این بهار چه خالی ست جای تان آقا
چقدر کرده هوا هم، هوای تان آقا (غزل جای خالی ص 79)
معادلات جهان را علی به هم زده ای تو
بگو چگونه کنار خدا قدم زده ای تو؟ (غزل غزلی قلندرانه ص 97)
چه نگاه عمیق و گرمی داشت، با صفا بود مرد نخلستان
در میان سکوت سنگینش قصه ها بود مرد نخلستان (غزل مرد نخلستان ص107)
از خواهش لب های او بی تاب شد آب
از شرم آن چشمان آبی آب شد آب (غزل مرثیه آب ص 109)
در این غزل قافیه و ردیف به درستی نقش تاریخی خود را برای ایجاد موسیقی درونی و کناری ایفا کرده اند.
گفتند ماهی ها که آب آورده ای سقا
نوشیدم و دیدم شراب آورده ای سقا ( غزل سقا ص 113)
باید تمام قبیله مجنون دست تو باشد
وقتی که یک خیمه لیلا مدیون دست تو باشد (غزل دست تو ص 123)
باغ پر برگ و بری بود و بعد
چشم وا شد، خبری بود و بعد (غزل سفر ص 133)
از آهو تا کبوتر اگرچه نخستین مجموعه شعر قاسم صرافان شاعر کازرونی است اما نشانه های پختگی و شاعرانگی در آن فراوانند. این کتاب که در کتاب فصل کشور نیز شایسته تقدیر شناخته شد گواه خوبی است بر این که می توان به صرافان به عنوان یکی از شاعران موفق عرصه شعرهای آیینی کشور تبریک گفت. افق های پیش روی او درخشان اند و امیدآفرین.