فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی

معرفی کتاب

در کتاب «فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی» تلاش شده است تا مبانی فلسفی روش تحقیق در علوم انسانی مورد توجه واقع شود؛ ورود به این مبانی، نیازمند معرفی و تعریف تحقیقات علمی است و به طور کلی، تحقیقات علمی، به عنوان فرایندهای عقلانی جواب به سؤالات یا مسئله پژوهشی، توسط اندیشمندان و یا محققینی انجام می شود که متکی بر تفکر منطقی و با پیروی از قواعد یا هنجارهای علمی مشخص، از مراحل معینی جهت ورود به واقعیات تجربی پدیدههای مورد مطالعه استفاده می کنند.

تمامی عناصر، تکنیک ها و ابزارهایی که محقق در فرایند تحقیق استفاده می کند، متکی بر توجیهات منطقی است که مورد اتفاق نظر اجتماعاتی از اندیشمندان قرار گرفته است. همین امر، تعیین کننده علمی بودن تحقیق است و به عبارتی دقیق تر، اصالت تحقیق علمی را به روش شناسی آن مرتبط می کند. در تحقیقات علمی، روش شناسی به مجموعه ای از عقاید، قوانین، تکنیک ها و رویکردهایی اطلاق می شود که توسط جامعه علمی اندیشمندان، به کار برده می شود.

در این کتاب تلاش شده تا مبانی اساسی حوزه های مختلف علمی رایج در علوم انسانی معرفی شود و از آنجا که نقطه تمرکز این کتاب، مفهوم پاردایم است، تلاش شده تا پارادایم تعریف و پارادایم های رایج در حوزه تحقیقات در علوم انسانی معرفی شود. مفهوم پارادایم در این کتاب، در معنای چگونگی درک جهان و فرایندهای حاکم بر آن و نیز چگونگی تحقیق در جهان است.

این که جهان چگونه فعالیت می کند و ما چگونه می توانیم در آن تحقیق کنیم و از آن شواهد و یا مصادیق علمی استخراج کنیم، مفهوم مورد نظر پارادایم در این کتاب است. پارادایم علم، محمل شکل گیری و توسعه نظریات علمی است. ظهور پارادایم جدید، به معنای طرح نظریات جدید است و زمانی که نظریه جدیدی ارائه می شود، شاهد انقلاب علمی هستیم.

این تعریف از پارادایم، ارجاع به مبانی روش شناسی در علوم انسانی دارد. بر این اساس، سه پارادایم غالب و رایج در حوزه های مختلف علوم انسانی مطرح است: اثباتی، تفسیری و انتقادی. هر رویکرد پارادایمی، مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و روش شناختی خاصی را برای ورود به واقعیت اجتماعی پیشنهاد می کند. این عناصر معرفتی در سلسله مراتب خاصی قرار گرفته و با یکدیگر نسبت مشخصی دارند که در رویکردهای مختلف پارادایمی متفاوت است. زیربنای هر روش شناسی، عناصر هستی شناختی پارادایم هاست.

این عناصر، مبانی هستی شناسی پارادایم های غالب در علوم انسانی را شکل می دهد. در این کتاب، تلاش شده تا علاوه بر این، مبانی معرفت شناسی و روش شناسی پارادایم های غالب نیز ارائه شود. در بخش دیگر کتاب، روش شناسی ترکیبی تحقیق و مبانی منطقی آن معرفی شده است. این روش شناسی که نزدیک به دو دهه است که در حوزه های علمی فعال است، بر اساس استراتژی روش ترکیبی، شامل مجموعه اقداماتی است که محقق در مسیر اقدامات طرح تحقیق انجام می دهد.

این اقدامات، شامل جمع آوری و تحلیل داده ها به شکل کمی و کیفی در یک مطالعه واحد است. روش های ترکیبی تحقیق، یک طرح تحقیق با پیش فرض های فلسفی و روش های تحقیق معین است. به لحاظ روش شناسی، این روش ها دربرگیرنده پیش فرض های فلسفی است که محقق را در جمع آوری و تحلیل داده ها و هم چنین چگونگی ترکیب رویکردهای کمی و کیفی در فرایند تحقیق راهنمایی می کند.

در فصل پایانی کتاب نیز این سؤال مطرح شده که چرا روش شناسی علم در جهان اسلامی شکل نگرفت؟ بر این اساس، نگاهی نقادانه به مبانی فلسفی تفکر در اسلام شده است. این فصل به تمایزات مبنایی میان اسلام و غرب پرداخته و سپس بر اساس این تمایزات مبنایی، نقدی بر تاریخ فلسفه در اسلام انجام گرفته است. در نهایت نیز، مدلی کلی در رابطه با روش شناسی علم در اسلام و بر اساس مبانی و اصول آن پیشنهاد شده است. مدلی که تلاش دارد میان جهان بینی اسلامی و واقعیت اجتماعی ارتباطی شفاف برقرار می کند.