برداشت مسلمانان از عدالت

معرفی کتاب

مسلمانان عدالت را چطور می فهمند؟
سال ها پیش عبدالرحمان عالم کتابی از مجید خدوری، نویسنده مطرح جهان عرب، با عنوان «گرایش های سیاسی در جهان عرب» ترجمه کرد. خدوری در این کتاب با ذکر این نکته که «جامعه مدنی اسلامی آشکارا در حالت زوال قرار دارد»، در پی پاسخ به این سؤال اساسی بود: «آیا باید شیوه زندگی اسلامی تغییر یابد یا شیوه دیگری جایگزین آن شود؟». کتاب گرچه در حوزه مطالعات سیاسی به شمار می رفت، برای مخاطب عام نیز حاوی بحث های مهمی بود. به تازگی اثر دیگری از خدوری نیز با عنوان «برداشت مسلمانان از عدالت» به فارسی ترجمه شده است.
«برداشت مسلمانان از عدالت» از ساختاری اندیشه ای برخوردار است. برخلاف بسیاری از کتاب هایی که در سال های اخیر در مورد اسلام نوشته شده، این کتاب تحت تأثیر احیای «بنیادگرایی اسلامی» یا ظهور انقلاب ایران نیست. مجید خدوری در این اثر نگاه دوسویه خود را به مطالعه حقوق و سیاست به کار گرفته است. هدف اصلی این کتاب، پژوهشی در میان آثار اندیشمندان برجسته مسلمان در دوره قدیم و جدید در مورد نظریه اسلامی عدالت است. این کتاب حاصل تلاش ٣٠ سال اخیر مجید خدوری از سال ١٩٥٥ میلادی است؛ یعنی زمانی که او کتاب شاخص خود را تحت عنوان «جنگ و صلح در حقوق اسلام» منتشر کرد.

نویسنده، تحول مفهوم عدالت را از زمان ظهور اسلام تاکنون در بستر وسیع نظم عمومی اسلام دنبال می کند. او با استفاده از علائق مفهومی و تجربی، بسط مفهوم عدالت را در اسلام نه تنها از منظر نظم زمانی بلکه بر حسب مقولات سیاسی، کلامی، فلسفی، اخلاقی، حقوقی و اجتماعی بررسی می کند. او در این کتاب بنا بر گفته خودش مترصد بررسی مفهومی- نظام مند، در برابر بررسی تاریخی-روایی عدالت در این ابعاد است. نویسنده در بخش اعظم این کتاب به بررسی مفهوم اسلامی عدالت در عصر کلاسیک برحسب این مقولات پرداخته است. تأکید بر تحول (مفهوم اسلامی عدالت در) عصر کلاسیک، فهم ما را از مفهوم مدرن عدالت عمیق تر می کند که فرایندهای تغییر و استمرار آن در تکامل مفهوم اسلامی عدالت به اختصار بررسی شده است. در اواخر کتاب، ضرورت بررسی برخی از ابعاد دیگر عدالت چون وجوه سیاسی، اجتماعی، الهی و وحیانی نیز مطرح می شود. خدوری با این روش به حفظ آنچه به صورت سنتی تثبیت شده، ضرورت تغییر را نیز به بحث می گذارد.
این کتاب به محققان غربی اسلام کمک می کند متوجه شوند چطور در بحث از مفهوم عدالت، اندیشمندان بزرگ اسلامی مثل کندی، فارابی، ابن سینا و ابن رشد در حوزه فلسفه و غزالی، رازی، ماوردی و نصیرالدین طوسی در حوزه اخلاق و ابوحنیفه و شافعی در حوزه فقه و حقوق، ابن خلدون در حوزه علوم اجتماعی و همچنین متفکرانی مثل افغانی (سیدجمال الدین اسدآبادی)، عبده، عبدالرزّاق سنهوری و (آیت الله) خمینی در دوران جدید مورد غفلت واقع شده اند. همچنین از منظر تطبیقی می توان مواردی از مصادیق مفهوم الهی عدالت در سنت یهودی-مسیحی تمدن غربی را با موارد کلاسیک تمدن اسلامی مقایسه کرد و مواردی از مصادیق این مفهوم را که ریشه در حقوق موضوعه و حقوق عرفی دارد، با نظایر آن در دنیای اسلام در دوران مدرن تطبیق داد. از طرف دیگر برای متخصصان حقوق بین الملل نیز ممکن است از جهات مختلف این کتاب مفید باشد. آرمان گرایان یا خوشبین ها، تلاش دولت های مسلمان برای دنیایی کردن قانون و اجرای عدالت را ملهم از غرب و نشانه مهمی از بسط و پیشرفت حقوق بین الملل لحاظ خواهند کرد؛ این کار شامل ظهور تدریجی معیارهای مشترک عدالت با وجود تفاوت های فرهنگی نیز هست. از طرف دیگر، واقع گرایان یا بدبین ها با این استدلال که جست وجو برای کشف معیارهای جهان شمول حقوق و عدالت شکست خورده به اطلاعات زیادی در باب ظهور بنیادگرایی اسلامی در عصر معاصر دست خواهند یافت. این کتاب برای نظریه پردازان غیرتخصصی نیز مفید خواهد بود. پژوهش خدوری در مورد نظریه اسلامی عدالت، از نظر بعضی از نویسندگان گذشته که می گویند هنجارها و اصول طرح شده در مورد عدالت اسلامی ریشه های خارجی داشته و از فرهنگ یونان، ایران، هند و ... تأثیر پذیرفته، اجتناب می کند. مقولاتی چون عدالت «وحیانی»، «عقلانی» و «اجتماعی» او فی نفسه بر تجربه اسلامی استوار است و برای مثال نظریه پردازان حقوق که با مقوله های وسیع «حقوق طبیعی» و «حقوق موضوعه» ارتباط دارند، می توانند از آنها استفاده کنند. این تعابیر می توانند برای نظریه پردازان سیاسی که در مطالعه سیاست و سیاست خارجی درگیر چالش بین «ایده آلیسم» و «رئالیسم» یا نظریه و عمل می شوند نیز مفید باشد. البته رهیافت نویسنده دقیقا با دوگانگی آرمان گرایی- واقع گرایی متناسب نیست: موضع مستحکم او تحت عنوان «ایده آلیسم تجربی» مطرح شده است. با وجود اینکه خدوری معتقد است «عدالت، اساسا مفهومی نسبی» - بر پایه زیرساخت های فرهنگی و اجتماعی- است اما عدالت باید از ارزش های برتر نشأت بگیرد. از نظر او «تجارب تاریخی اسلام، درواقع تجارب تاریخی نوع بشر، نشان می دهد سیستم حقوقی که در سطح ملی و همین طور بین المللی از اصول اخلاقی جدا شود، معنایش را از دست می دهد».
مجید خدوری (متولد موصل عراق در سال ۱۹۰۹ - فوت ۲۰۰۷) استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه جان هاپکینز در آمریکا بود. او پس از دریافت دیپلم در زادگاه خود برای ادامه تحصیل رهسپار دانشگاه آمریکایی بیروت شد. با دریافت دکترای حقوق بین الملل و علوم سیاسی در سال ١٩٣٨ به عراق بازگشت و به مدت هشت سال در وزارت آموزش مشغول به کار شد. در سال ١٩٤٦ به عنوان عضو هیأت عراقی در نوشتن معاهده سازمان ملل مشارکت داشت. پس از این تجربه، به عنوان استاد در دانشگاه های ایندیانا و شیکاگو به فعالیت پرداخت و سپس در دانشگاه جان هاپکینز موفق به تأسیس کرسی خاورمیانه شد. همچنین کرسی تدریس به عنوان استاد مدعو در دانشگاه های کلمبیا، هاروارد، ویرجینیا و جورج تاون، از دیگر فعالیت های زندگی علمی ایشان به شمار می آید. خدوری در سطح جهانی به عنوان یکی از برجسته ترین استادان در حوزه مطالعات اسلامی، تاریخ و سیاست جدید در خاورمیانه شناخته می شود. آثار پژوهشی او در حقوق و سیاست در خاورمیانه، به لحاظ عملی و نظری بوده است. او بیش از ۳۵ کتاب و صدها مقاله به انگلیسی و عربی نوشته است.

فهرست مطالب

پیش درآمد 13
فصل اول 17
مقدمه 17
1. منابعِ عدالت 20
2. معنای لغوی عدالت 24
3. ایدة عدالت در قرآن و سنّت 29
4. دامنه و روش این کتاب 33
فصل دوم 35
عدالت سیاسی 35
1. عدالت الهی به مثابۀ تجلّی ارادۀ الهی 37
2. اعتقاد خوارج راجع به عدالت سیاسی 46
3. عدالت بر اساس آموزه های جبر و اختیار 50
4. عدالت سیاسی بر مبنای آموزة تعلیق حُکم 56
5. عدالت سیاسی به مثابه راستی و درستی 59
6. عدالت سیاسی به مثابۀ کیفر و عِقاب 67
فصل سوم 73
عدالت کلامی 73
1. عدالت به مثابه تجلی عقل 75
2. عدالت به مثابه مظهرِ اراده خداوند 90
3. عدالت به مثابه جلوه تلاش انسان: آموزه کسب 97
4. آموزه های غیرمتعارف در باب عدالت 104
5. عدالت نمود زیبایی و محبت خداوند 112
فصل چهارم 123
عدالت فلسفی 123
1. عدالت عقلانی به مثابه هماهنگی بین عدالت الهی و طبیعی 124
2. عدالت عقلانی به مثابه عدالت ایده آل 130
3. عدالت عقلانی به مثابه جلوه قرارداد اجتماعی 136
4. عدالت عقلانی به مثابه عدالت طبیعی 142
فصل پنجم 159
عدالت اخلاقی 159
۱. عدالت اخلاقی و آموزه های اختیار و جبر 160
2. عدالت اخلاقی به مثابه جلوه فضائل الهی 164
3. عدالت اخلاقی جلوه بالاترین فضایل انسانی 171
4. عدالت اخلاقی به مثابه اخلاقی کردن عدالت 185
فصل ششم 197
عدالت شرعی 197
1. عدالت ذاتی 199
2. عدالت رویه ای 209
3. تفاوت عدالت ماهوی و رویه ای 215
4. انصاف و رویه قضایی 223
5. بازگشت و نگاه به گذشته 228
فصل هفتم 231
عدالت میان ملل 231
1. عدالت و نظم عمومی اسلامی 233
2. جهاد به مثابه جنگ عادلانه 235
3. صلح و جنگ عادلانه در نظم عمومی اسلامی 239
4. جهاد به مثابه جنگ تدافعی 241
5. جنگ عادلانه و جنگ غیر مذهبی 243
فصل هشتم 247
عدالت اجتماعی 247
1. عدالت اجتماعی و نظم اجتماعی اسلامی 248
2. عدالت اجتماعی و مفاهیم حقوق سیاسی و مصلحت عمومی 252
3. مفهوم عدالت اجتماعی در آراء ابن خلدون 259
4. عدالت اجتماعی در آراء ابن ا َزرَق 269
فصل نُهم 273
تحول مفهوم عدالت در شرایط مدرن 273
1. باز بینی در میزان عدالت الهی 278
2. باز بینی عدالت سیاسی 286
3. مناقشه بر سر عدالتِ حقوقی 291
4. بحث در باب عدالت اجتماعی 306
5. تاکید بر عدالت وحیانی / قرآنی 316