وحدت وجود در حکمت متعالیه

معرفی کتاب

کتاب «وحدت وجود در حکمت متعالیه» نوشته حسین سوزنچی به بحث و بررسی پیرامون این مسائل می پردازد. نویسنده در این کتاب، خود را با دو سنخ بحث فلسفی مواجه می بیند. یک سنخ مباحثی که طرح آنها برای رفع ابهامات و پیچیدگی های اصل مسأله لازم است تا ابتدا تصویر معقول و جامعی از این نظریه ارائه شود؛ مانند بحث از تاریخچه، مبادی تصوری و تصدیقی و لوازم و نتایج این نظریه؛ و سنخ دوم مباحث، مشخصا یک سلسله مسأله های فلسفی می باشد، مانند اینکه با توجه به تشکیکی دانستن مراتب طولی وجود، اگر این مراتب متصلند آنگاه چگونه ملاصدرا قائل به عوالم مختلف و عقول مختلف شده است و اگر بین اینها انفصال است، فاصله بین دو مرتبه چگونه متصور است؟ یا اینکه آیا تشکیک وجود عهده دار تبین همه کثرات وجودی (از جمله کثرت عرضی) است؟ آیا تشکیک عرضی سخن قابل دفاعی است؟ و از همه مهمتر اینکه آیا این وحدت تشکیکی ملاصدرا همان وحدت وجود عرفاست یا اینکه او این نظریه را صرفا به عنوان پلی برای گذر و رسیدن به وحدت شخصی وجود مطرح کرده است؟

بدین ترتیب، کتاب «وحدت وجود در حکمت متعالیه» مشتمل بر هفت فصل و یک ضمیمه می باشد. موضوع فصل اول تاریخچه این نظریه است. در این فصل با اشاره به ریشه های این مسأله در منطق و فلسفه و عرفان، تحولاتی که در خصوص بحث تشکیک رخ داده، مورد بررسی قرار گرفته، و سپس گزارشی از نظریه هایی که در حوزه فلسفه در تبیین فلسفی تشکیک مطرح شده، یعنی: تشکیک در عرضی، تشکیک در ماهیت، تشکیک در نور و تشکیک در وجود و چگونگی تطور تاریخی آنها، ارائه شده است.

فصل دوم به چیستی وحدت تشکیکی وجود و به تعبیری، به مبادی تصوری آن اختصاص یافته است. بزرگان فلسفه بر این باورند که در فلسفه، تصور مطلب به مراتب دشوارتر از تصدیق آن است و عمده مخالفت ها ناشی از عدم تصور صحیح است. همین امر موجب شده مبادی تصوری بحث تشکیک، یعنی مشخصا اطلاقات واژه های اصلی بحث (وحدت، کثرت و وجود) و سپس ضابطه تشکیک وجود مورد بررسی دقیق فلسفی قرار گیرد.

فصل سوم ناظر به اثبات فلسفی این نظریه، و به تعبیری، به بررسی مبادی تصدیقی آن می پردازد. در اینجا ابتدا حصر عقلی ای از دیدگاههای ممکن در بحث وحدت و کثرت بر مبنای پذیرش اصالت وجود مطرح شده و پیش از ورود در ادله ایجابی تشکیک، ادله دیدگاههای رقیب (یعنی نظریه تباین وجودات و نظریه وحدت شخصی وجود) مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. سپس استقصایی از ادله وحدت تشکیکی وجود به عمل آمده و سخن مخالفان تشکیک در وجود نیز در ذیل همین ادله بررسی شده است.

فصول چهارم و پنجم هرکدام به رفع ابهاماتی در خصوص یکی از حوزه های بحث از وحدت تشکیکی وجود می پردازند. فصل چهارم درباره مشکلات تشکیک طولی است که چگونه می توان به اتصال در عین انفصال فتوا داد و چگونه می توان با وجود باور به اتصال مراتب، کثرت حقیقی را هم پذیرفت.

فصل پنجم هم به بررسی ادله موافق و مخالف تشکیک عَرْضی می پردازد و نشان می دهد با پذیرش اصل تشکیک وجود، چاره ای جز پذیرش تشکیک عرضی نمی ماند و برخی از ادله تشکیک چنان شمولی دارند که متکفل تبیین تمامی کثرات وجودی، از جمله کثرات عرضی می باشند.

فصل ششم مروری است بر برخی از لوازم مهم نظریه وحدت تشکیکی وجود. البته در ضمیمه پایانی این کتاب، بیش از صد مورد، لازمه فلسفی در حوزه های مختلف وجودشناسی و معرفت شناسی برای این نظریه که مورد تصریح ملاصدرا و پیروانش قرار گرفته، مطرح شده است؛ اما نویسنده به دلیل ضیق مجال، در این فصل تنها توضیحات مختصری درباره برخی از مهم ترین این لوازم، که در نظام فلسفی صدرایی اهمیت خاصی دارند، ارائه کرده است.

فصل هفتم به مهمترین ثمره، و به تعبیری آخرین مسأله ممکن در حوزه بحث از وحدت تشکیکی وجود می پردازد، یعنی اینکه آیا تشکیکی دانستن وجود، نظر نهایی ملاصدرا است یا صرفا به عنوان پلی برای رسیدن به ایده ای است که از آن به «وحدت شخصی وجود» تعبیر شده است. این فصل در واقع توضیح دهنده علت نام گذاری کتاب است، که واقعا «وحدت وجود» نزد ملاصدرا به چه معنا بوده است. در این فصل ابتدا مروری بر اندیشه متفکران پس از ملاصدرا تا زمان حاضر انجام شده تا تنوع اقوال و چگونگی پیدایش این نزاع آشکارتر گردد، سپس سعی گردیده به قضاوت در این زمینه اقدام شود. برای اینکه این قضاوت به نحو موجهی انجام شود، ابتدا به تمایز مفهومی این دو دیدگاه اشاره شده، سپس مواردی که طرفداران گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی وجود به عنوان برهان بر ادعای خویش مطرح کرده اند مورد نقد و بررسی قرار گرفته و آنگاه سایر مناقشاتی که به لحاظ فلسفی بر این ادعا می تواند وارد شود مورد توجه واقع گردیده و در نهایت سعی شده با استناد به برخی از توضیحات خود ملاصدرا قضاوتی در این باره مطرح شود.

در پایان کتاب نیز بخشی با عنوان «سخن آخر» آمده تا علاوه بر ارائه جمع بندی جامعی از ثمرات این تحقیق، پیشنهادهایی برای کسانی که بخواهند به تحقیق و تتبع بیشتر در این زمینه بپردازند، ارائه گردد.

آن گونه که نویسنده در مقدمه کتاب اشاره کرده، این اثر در ابتدا رساله ای بوده که نویسنده برای اخذ مدرک دکترای خویش در دانشگاه تربیت مدرس ارائه کرده و اکنون بعد از گذشت ۵ سال با انجام اصلاحاتی در مباحث مختلف آن به انتشار آن اقدام نموده است.

همچنین نویسنده در مقدمه به نسبت این کتاب، با یکی از آثار مهمی که در باب این موضوع به صورت مستقل تدوین شده اشاره کرده است؛ یعنی کتاب «نظام حکمت صدرایی(۲): تشکیک در وجود» نوشته عبدالرسول عبودیت. وی با تاکید بر دقت های فلسفی اثر فوق، توضیح می دهد که اهمیت اثر فوق در «نگاهی است که به سیر تطور تاریخی مسأله در فضای اندیشه فلسفی داشته و در واقع نوعی سیر تطور ذهن برای رسیدن به مسأله وحدت تشکیکی وجود مورد توجه قرار گرفته است» اما نقص آن در این است که «بر خلاف عنوان کتاب، بیش از آنکه به مسأله تشکیک وجود در نظام حکمت صدرایی بپردازد، سیر تاریخی این مسأله را تا اثباتش توسط ملاصدرا تعقیب کرده و به انواع تحولات و تطوراتی که این نظریه در میان حکمای صدرایی پیدا کرده و نسبت این نظریه با سایر اجزای این نظام فلسفی و لوازم و نتایج آن در این نظام اشاره ای نشده است» و اظهار نموده که در کتاب خود، این زوایا را بیشتر مورد توجه قرار داده است.