مبانی اخلاق: در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی

پرسش های مربوط به اخلاق و پاسخ های متفاوت به آن از قرن ششم پیش از میلاد مطرح بوده است. سقراط، افلاطون و ارسطو با سه نظریه اتحاد معرفت و فضیلت، نظریه مثل و نظر اعتدال در باب اخلاق و صفات اخلاقی سخن گفته اند. توجه به کمالات نفس، غایات اخلاق، قابلیت ها و استعدادهای قوای نفس و اعتدال آن ها و تأکید بر اهمیت معرفت عقلانی در اخلاق، از نقاط مثبت نظریه این سه فیلسوف بزرگ به شمار می آید. اپیکور بر لذت جسمانی، توازن، رهایی از اضطراب خاطر و گونه ای زهد و ریاضت معقول تأکید می ورزید.

رواقیان برخلاف اپیکور غایت انگار بودند و نظریه اخلاقی خود را بر پنج اصل مبتنی می کردند: وحدت وجود جسمانی؛ خیر بودن همه چیز؛ سیطره قوانین طبیعت؛ محدودیت اختیار انسان به اراده و درون او؛ وابستگی فضایل به یکدیگر. در قرون وسطی تقریباً همه فیلسوفان بر این باور بودند که لااقل برخی امور نه از آن رو که مورد امر الاهی هستند، بلکه به سبب این که موافق عقل سلیم اند، عمل اخلاقی درست اند و تعلق امر خداوندی، کاشف درست بودن آن عمل است. در آغاز فلسفه جدید، رنه دکارت، مالبرانش و مهم تر از همه اسپینوزا، نظریه های اخلاقی تازه ای ارائه کردند. تأکید بر عقل و اصول کلی آن و ابتنای اخلاق بر اصول فلسفی و هستی شناسی، مباحث مربوط به نفس و نیز عشق و محبت به خدا، از نکات مثبت نظریات این فیلسوفان است.

در میان فلاسفه قرن های هفدهم و هجدهم، اندیشه های دیوید هیوم اهمیت بیشتری دارد. طبق نظر او اخلاق وابسته به احساسات ماست و گزاره های اخلاقی، قابل استنتاج منطقی از گزاره های ناظر به واقع نیستند. در میان فلاسفه آلمان نیز کانت، فیشته، شوپنهاور و نیچه نظریاتی درباب فلسفه اخلاق ارائه داده اند که همه نیازمند نقد و پژوهش است. روسو، من رو بیران و اگوست کنت در فرانسه، و بنتام، میل و اسپنسر در انگلستان درباره اخلاق و اندیشه اظهار نظر کرده اند. نظریه های اخلاقی راسل، پراگماتیست های آمریکایی چون پیرس و ویلیام جیمز، وجدان اجتماعی دورکیم، و شهودگرایی مور از دیگر نظریات اخلاقی فلسفه جدید غرب به شمار می آیند. در مجموع، در بخشی از نظریات مطرح شده، نکات بسیار مثبت و مفیدی وجود دارد، ولی به دلیل روشن نشدن جهات دیگر بحث، مطالب پاسخگوی تامی برای حل مشکل قوانین اخلاقی نیست.

اما در میان مسلمانان، مسائل اخلاقی به تبع مسائل کلامی مطرح شده است. عمده ترین مباحث فلسفه اخلاق در بحث عقل عملی و عقل نظری بروز یافته است. برخی معتقدند اختلاف متعلق این دو ادراک فقط به این است که یکی تنها شأن معلوم شدن دارد، ولی شأن متعلق دیگر هم معلوم شدن و هم مورد عمل واقع شدن است. عده ای دیگر نیز معتقدند که اختلاف متعلق اختلافی ماهوی است و یکی ادراکی حقیقی و دیگری ادراکی اعتباری است. فارابی، محقق طوسی، ملاهادی سبزواری و محقق اصفهانی، به نظریه نخست گرایش دارند.

نظریه دوم نیز این است که متعلق ادراک این دو متفاوت و تفاوت نیز در کلی و جزئی بودن است. ارسطو، ابن سینا و ملاصدرا به این نظریه متمایل اند. در این میان، نظریه سومی هم وجود دارد که عقل عملی را تنها محرک می شمارد و هیچ گونه ادراکی را به او نسبت نمی دهد. بهمنیار، صاحب محاکمات و مرحوم نراقی به این نظریه معتقدند. مهم تر از بحث عقل عملی و عقل نظری، بحث درباب مفاد باید و نباید است، زیرا فهم دقیق معنای باید و نباید های کلی اخلاقی، نزاع واقعی درباب عقل عملی و نظری را پایان می دهد.

در بررسی نظریات متفکران اسلامی، به هشت معنای متفاوت برای باید و نباید برمی خوریم که هریک طرفداران و مخالفان خود را دارد. در کنار این موضوع، بحث درباره مفاد حسن و قبح نیز از مباحث ضروری و لازم درباب پردازش نظریه ای استوار درباره فلسفه اخلاق شمرده می شود. اما مهم ترین بخش بحث در مبانی اخلاقی، مباحث کلیت قوانین اخلاقی و رابطه «باید و هست» است. در رابطه «باید و هست»، سه نظریه مصالح و مفاسد عمومی، نظریه اعتباریات و نظریه ضرورت بالقیاس و بالغیر مطرح است که هریک در جای خود نیازمند پژوهش و نقد و بررسی اند.