زبان پدری: مقالاتی در باب حقوق بشر

معرفی کتاب

دربارۀ حقوق بشر و مبانی معرفتی آن تا کنون کتاب ها و مقاله های فراوانی چاپ شده است. مجموعه مقالات حاضر با عنوان زبان پدری: مقالاتی دربارۀ حقوق بشر کوششی است تا خوانندگان با آن دسته از ادبیات انتقادی دربارۀ حقوق بشر که کمتر به آنها توجه شده است آشنا شوند. نقدهای رایج دربارۀ حقوق بشر عمدتاً به سه دسته کلی نقد الهیاتی، نقد مارکسیستی و نقد سیاسی- تاریخی تقسیم می شوند. به عقیدۀ آن دسته از منتقدانی که اعلامیۀ جهانی حقوق بشر را از منظر الهیات نقد می کنند، اعلامیه دچار مثبت اندیشی ساده لوحانه ای در باب پاک نهادی و خودفرمانروایی ماهیت بشر است. علاوه براین اعلامیۀ مذکور متضمن انسان شناسی معیوبی است؛ چراکه فرد انسانی را صرفاً مجموعه ای از نیازهای مادی و روان شناختی در نظر می گیرد. در نقد مارکسیستیِ حقوق بشر، اعلامیه حقوقِ طبقۀ حاکم است.

مارکسیست ها معتقدند حقوق بشر بازتابانندۀ منافع طبقه ای معین و در اغلب مواقع، آرمان های آن طبقه است. آنها معتقدند برای تحقق مؤثر آنچه گفته می شود مطالبات جهانی بشر است، هیچ اشاره ای به اوضاع اقتصادی و فرهنگی اقشار مختلف نمی شود. منتقدین سیاسی-تاریخی حقوق بشر نیز، حقوق بشر فعلی را ابزار سلطۀ قدرت های جهانی قلمداد می کنند. ایشان براین عقیده اند که این حقوق سلاحی صرفاً سیاسی برای حفظ وضع موجود به نفع قدرتمندان است. به عقیده این دسته از منتقدان تنها پیروزمندان، حقوق را اعلام و ترویج می کنند.

در انتخاب مقاله های این کتاب سعی شده از نقدهای رایج عبور شود و مناظری تازه از نقد حقوق بشر به مخاطبان عرضه شود. لازم به ذکر است همۀ مقاله ها برگردان از متون انگلیسی می باشند که با دقت و وسواس از میان آثار نویسندگان مبرز و متخصصان ورزیدۀ فن در حوزه های مورد بحث گزینش شده اند. نقد جهان شمول گرایی حقوق بشر از منظر تنوع فرهنگی موجود در جهان و نیز نقد مبانی اخلاقی، فلسفی دو دستۀ کلی هستند که مقاله های این کتاب بر اساس آنها گردآمده است.

مقالۀ نخست با عنوان آیا حقوق بشر مفهومی غربی است؟ با استفاده از روش هرمنوتیک دیاتوپیک (وابسته به موضوع و محل) استدلال می کند حقوق بشر مفهومی است که در بستر فرهنگ غرب پدید آمده و دیگر فرهنگ ها از چنین مفهومی با همان ویژگی های غربی اش برخوردار نیستند. نویسندۀ این مقاله «ریموند پانیکار» از معادل های هم ریخت حقوق بشر در دیگر فرهنگ ها سخن به میان می آورد که به لحاظ جوهری مشابه حقوق بشر نیستند اما کارکردی مشابه دارند. پانیکار معتقد است حقوق بشر دستاورد جهان غربی است و این مفهوم تا یافتن «اقتضای» جهانشمولی راه درازی در پیش دارد. وی شروطی را برای جهانشمول شدن حقوق بشر مطرح می کند و بر این عقیده است که هیچ نظریه ای از بیرون نمی تواند به جوامع مختلف وحدت ببخشد.

در مقالۀ دوم با عنوان کدام نظم جهانی: چندقطبی یا جهان وطنی «شانتال موف» استدلال می کند این فقط لبیرال دموکراسی و حقوق بشر نیست که منجر به حفظ و حراست از کرامت و منزلت انسان می شود بلکه رژیم های مطلوب دیگری نیز امکان فراهم آوردن این مهم را دارند. علاوه بر این، موف برای ایجاد یک نظم جهانیِ چندقطبی وجود برداشت هایِ متعدد از دموکراسی و حقوق بشر را تصدیق کرده و همزیستی هایِ پُر تنشِ قطب هایِ منطقه ای را در نظر می گیرد.

نقدهای فمینیستی به حقوق بشر همواره یکی از جدی ترین نقدها در این حوزه بوده است. مقالۀ سوم نوشتۀ «کارل انگل» با عنوان حقوق بشر بین المللی و فمینیسم: تلاقی گفتمان ها از این حیث که انواع انتقادات فمینست ها به حقوق بشر را بررسی می کند واجد اهمیت است. وی سه رویکرد را در میان منتقدان فمینیست حقوق بشر شناسایی می کند: رویکرد منتقدان شمول لیبرالی حقوق بشر، رویکرد منتقدان تعصب ساختاری و رویکرد فمینست های جهان سوم. وی با ارزیابی ادعاهای هر یک از آنها نقاط تلائم و تعارض هر یک از این رویکردها را ترسیم می کند. درانتها نیز او از جهانشمول گرایی با حساسیت فرهنگی دفاع می کند و معتقد است انتقادات فمینیستی به حقوق بشر باید به مسایل بومی و محلی و حتی جنبه های اقتصادی جوامع مختلف التفات داشته باشد.

در مقالۀ بعد با عنوان حقوق بشر بدون مبانی «جوزف رز» بر اساس آموزه های مکتب پوزیتویسم حقوقی مبنای معرفت شناختی حقوق بشر را به چالش می کشد. او ادعای جهانمشول بودن حقوق بشر و ریشه داشتن این حقوق در شخص بودگی انسان را ادعایی واهی و گزاف می داند. رز معتقد است تلاش برای استخراج حق از ارزش تلاشی مذبوحانه است و بجای آن می بایست به رویۀ موجود حقوق بشر توجه نمود. حقوق بشر در دیدگاه او ماهیتی سیاسی دارد. رز حقوق بشر را حقوقی می داند که که اگر توسط دولتی نقض شوند دولت های دیگر را مجاز به اتخاذ تدابیر بین المللی علیه دولت ناقض می کند. به عبارت دیگر، حقوق بشر حقوقی است که در صورت نقض در محیط بین المللی دخالت خارجی را توجیه می کنند و قیود محدود کنندۀ حاکیمت هستند.

«ریچارد رورتی» در مقالۀ حقوق بشر، عقلانیت و عاطفه گرایی استدلال می کند که حقوق بشر مبتنی بر به کارگیری خرد نیست، بلکه نگاهی احساسی به آدمی اند. او تأکید می کند که حقوق بشر به طور عقلانی قابل دفاع نیست و فرد نمی تواند با توسل به نظریۀ اخلاقی و احکام عقلانی، مبنایی اخلاقی برای حقوق بشر دست و پا کند، زیرا باورها و کنش های اخلاقی نهایتاً با توسل به دلیل یا نظریۀ اخلاقی انگیخته نمی شوند، بلکه ریشه در احساس همذات پنداریِ همدلانه با دیگران دارند: اخلاق از دل برمی خیزد و نه از عقل. رورتی وجود حقوق بشر را «چیزی خوب و مطلوب» می داند، چیزی که همۀ ما از وجود آن سود می بریم. در نظر رورتی، با توسل عاطفی به تشخیص رنج غیر ضروری دیگران بهتر می توان به حقوق بشر خدمت کرد تا با استدلال دربارۀ چیستی خردورزی درست.

آیا آموزه های حقوق بشر حقوق بشر در راستای آزادی و برابری و سازگار با الهیات مسیحی است؟ «جان میلبنک» در مقالۀ بر ضد حقوق بشر: آزادی در سنت غربی به این پرسش می پردازد. او برای پاسخ به این سوال ابتدا با مقدمه ای دربارۀ به حاشیه رفتن مفهوم همدردی مسیحی در آغاز دوران مدرن توسط مفهوم حق شروع می کند. میلبنک سپس استدلال های مدافعان سازگاری الهیات مسیحی با لیبرالیسم و حقوق بشر به خصوص «نیکلاس ولترستورف» را مطرح کرده و پس از بیانِ برداشت فرقه های فرانسیسکن و دومینیکن از این مفهوم، سیر افول مفهوم حق ابژکتیو و غلبۀ تدریجی مفهوم حق سوبژکتیو را، به کمک نام گرایی و اراده گرایی ویلیام اُکام، شرح می دهد. او در انتها نتیجه می گیرد که حقوق بشر نه تنها منزلت و آزادی انسانی را تضمین نمی کند بلکه به سلطۀ حاکمیت مطلقه و سرمایه داری لیبرالیستی مینجامد. میلبنک معتقد است مفهوم حقوق بشر انحرافی تاریخی از هویت اصیل غربی است.

آخرین مقالۀ این مجموعه که مبانی حقوق بشر را از حیث معرفت شناسی بررسی می کند مقالۀ «السدیر مکینتایر» با عنوان اجتماع، حقوق، اصطلاح و رتوریک حق ها است. مکینتایر در این مقاله، میان مفهوم حقوق طبیعی و حقوق بشر تمایز می گذارد. او به تغییراتی فرهنگی و زبانی اشاره می کند که باعث شد مفهوم مدرن حقوق بشر از مفهوم حقوق طبیعی زاده شود. حقوق طبیعی، برعکس حقوق بشر، مرتبط با مفهوم خیر نهایی بشر است و بر اساس آن توجیه می شود. به عقیده مکینتایر، مفهوم حقوق بشر از خیر نهایی بشر جدا شده است و به همین خاطر، توجیه حقوق بشر با مشکل مواجه شده است.