دانشنامه امام مهدی علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، محصول جدید پژوهشکده علوم و معارف حدیث مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث است که در آستانه نیمه شعبان امسال در محضر رهبر معظم انقلاب رونمایی شد.
این دانش نامه حاصل تلاش چندین ساله جمعی از پژوهشگران این مرکز و نیز آیت الله محمد محمدی ری شهری می باشد، که به دو زبان فارسی و عربی تهیه شده است. در این دانشنامه سعی شده تا احادیث مرتبط با امام زمان (عج) به صورت متون روایی گردآوری شوند. این دانشنامه که ثمره بیش از 10 سال تلاش مستمر دارالحدیث است، توفیق بزرگی در زمینه معرفی فرهنگ مهدویست که در شرایط فعلی بسیار راهبردی و کارساز و پاسخگوی شبهات بسیاری در این زمینه است. دانشنامه امام مهدی (ع) ویژگی های منحصر به فردی دارد که هر محققی برای بررسی متون کهنی که در زمینه مهدی(ع) و فرجام حیات بشریست ، از آن بی نیاز نیست.
این دانشنامه 10 جلد است و بر پایه آیات و روایات تنظیم شده که حدود 1200 صفحه تحلیل ها و مفاهیمی پیرامون احادیث را شامل می شود. به این صورت که اگر میان احادیث اختلافی بوده، تحلیل ارائه شده یا اگر فهم آن حدیث دشوار بوده، باز تحلیل ارائه شده است. مثلاً احادیثی که می گوید تشکیل حکومت قبل از ظهور حضرت باطل است، در این تحلیل ها رفع شبهه شده اند. همچنین شبهات پیرامون حضرت مهدی(عج) با تکیه بر احادیث، رفع شده است و گاهی هر تحلیل بیش از 20 بار بازنویسی شده تا سرانجام زیر نظر آقای ری شهری تصویب شده است.
در دانشنامه امام مهدی(ع) احادیث اعتبارسنجی شده و احادیثی که از اعتبار بیشتری برخوردارند، منعکس شده اند. در مبحث اعتبارسنجی نیز احادیث شیعی را بر مبنای اعتبار روایات اهل تشیع و احادیث سنی بر مبنای روایی اهل تسنن اعتبارسنجی شده اند. استناد گسترده به منابع فریقین نیز از ویژگی های کتاب است. یعنی کتاب بسیار به منابع شیعه و سنی و در مجموع 980 عنوان کتاب استناد داده شده است. برای مثال ممکن است یک روایت را که نقل شده است به 10الی 20 منبع مستند شده و دیگر آن روایت تکرارش نشده است. در مقدمه پنجم، مهدویت از نگاه اهل سنت به تفصیل بررسی شده و در مقدمه ششم، منجی موعود را در ادیان ابراهیمی و در مقدمه هفتم، منجی موعود در ادیان غیرابراهیمی مثل هندوها و... را جامع بررسی و اعتقاد آنها به منجی و حتی آوردن اسم موعود در این ادیان را تعیین و بررسی شده است..
این دانشنامه شامل یک درآمد، چهارده بخش، و هفتاد فصل است، و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدویّت، با تکیه بر نصوص معتبر اسلامی (متون آیات و احادیث)، بررسی میشود.
برای آشنایی کلی با محتوای دانشنامه، مروری سریع بر بخش ها و زیرفصلهای آن خواهیم داشت.
بخش اول : مهدویّت از نگاهی کلی
به دلیل اهمیت موضوع مهدویّت و ویژگیهای خاص این عقیده، پیش از طرح مباحث مربوط به زندگی امام مهدی علیه السلام از ولادت تا تشکیل حکومت، در نخستین بخش از این دانشنامه، عقیده به امام مهدی علیه السلام را از نگاه قرآن و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهمالسلام به طور کلی و در پنج فصل بر میرسیم:
۱ ـ ۱ . تداوم رهبری الهی
در این فصل آیات و احادیثی را نقل میکنیم که بر حضور امام و حجتی الهی در زمین از آغاز تشکیل جامعه بشر تا پایان جهان تأکید دارند و گویای آن اند که پس از پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله، امامان از نسل ایشان خواهند بود. در پایان این فصل به تحلیل این احادیث میپردازیم و به برخی شبهات پاسخ میدهیم.
۱ ـ ۲ . تداوم امامت در نسل پیامبر صلی الله علیه و آله
در این فصل مسئله بسیار مهم تداوم امامت و رهبری امّت در نسل پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله تا قیامت، بر پایه حدیث متواتر ثقلین که مورد اتفاق شیعه و سنّی است، اثبات میگردد. پایانبخش این فصل، تحلیلی فشرده و جامع است که در آن از سند این حدیث و دلالت آن بر عصمت اهل بیت علیهمالسلام و مرجعیت علمی آنان برای امت اسلامی، و همچنین امامت امام مهدی علیه السلام و غیبت ایشان بحث میشود، و در ضمن آن ، نکات قابل توجّه دیگری هم در باره این حدیث شریف خواهد آمد.
۱ ـ ۳ . شمار رهبران الهی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله
در این فصل ابتدا احادیث پرشماری را که در آنها پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با تعبیرهای گوناگون، رهبران الهی پس از خود را شناسانده، گزارش میکنیم. در ادامه این فصل با پژوهش در سند این احادیث، زمان و مکان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها، و نظریههایی که در این باره وجود دارد، اثبات میشود که این احادیث جز بر عقاید پیروان اهل بیت در باره امامت خاندان رسالت منطبق نیست.
۱ ـ ۴ . وجوب شناخت امام مهدی علیه السلام
در این فصل با استناد به احادیث معتبر اثبات میشود که بر مسلمانان واجب است رهبر الهی زمان خود را که از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است بشناسند، و در ادامه فضیلت شناخت رهبر و خطر بیاطلاعی از او بیان میشود. همچنین در این فصل روایاتی که از انکار امامتِ امامان اهل بیت علیهمالسلام، بویژه امام دوازدهم نهی میکنند، آورده شده است. در پایان فصل وظیفه کسی که توان شناسایی امام را ندارد مشخص میشود.
در این فصل، دو تحلیل ارائه میگردد؛ یکی در باره وجوب معرفت امام در هر عصری، و دیگری در تبیین وظیفه کسی که شناخت رهبر الهی برایش مقدور نیست.
۱ ـ ۵ . بشارات قرآن
موضوع این فصل اشارتها و بشارتهای مطرح در شماری از آیات قرآن، و پیشگویی آنها از فراگیر شدن اسلام، تشکیل حکومت صالحان و امامت مستضعفان در آینده است. پایانبخش این فصل، پژوهش در باره آیاتی است که به حکومت جهانی امام مهدی علیه السلام اشاره دارند.
بخش دوم : زندگینامه امام مهدی علیه السلام
در این بخش از دانشنامه، زندگینامه امام مهدی علیه السلام ، از نسب خانوادگی تا عمر بلند ایشان، برپایه احادیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان ایشان، در هفت ، فصل به ترتیب زیر ارائه میشود:
۲ ـ ۱ . نیاکان
در این فصل پس از ذکر نصوصی که به صراحت گویای تعلق امام مهدی علیه السلام به خاندان اهل بیت و عترت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله هستند، به نقل روایاتی میپردازیم که به تفصیل اجداد ایشان را معرّفی کردهاند. سپس با توجّه به این که اعتقاد اغلب اهل سنّت این است که نسب مهدی علیه السلام از طریق امام حسن علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آلهمیرسد، ضمن پژوهشی ثابت میکنیم که ایشان از نوادههای امام حسین علیه السلام است . این فصل، با پژوهشی در باره مادر امام مهدی علیه السلام به پایان میرسد .
۲ ـ ۲ . ولادت
این فصل در باره تاریخ ولادت امام مهدی علیه السلام ، چگونگی تولد ایشان، و امور مرتبط با این موضوع است. این فصل شامل سه پژوهش نیز هست؛ یکی در باره زمان و مکان ولادت، دومی در باره رشد غیر عادی ایشان، و سومی در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد.
۲ ـ ۳ . نام
نامها، کنیهها و لقبهای امام مهدی علیه السلام در این فصل گزارش میشود. با توجّه به این که در برخی از مصادر حدیثی اهل سنّت گزارش شده که پدر آن حضرت همنام با پدر پیامبر صلی الله علیه و آلهاست، و این گزارش با عقیده پیروان اهل بیت در تعارض است، ضمن پژوهشی بطلان آن اثبات میشود. در تحلیلی دیگر، روایاتی را بر میرسیم که از بر زبان آوردن نام اصلی امام منع کردهاند. پژوهش سوم در این فصل در باره به پا خاستن از روی ادب هنگام ذکر نام امام مهدی علیه السلام (نام «محمّد») و یا لقب «قائم» است. در پژوهش پایانی نیز در باره لقب «ابا صالح» بحث میشود.
۲ ـ ۴ . سیما
در این فصل برپایه احادیث حاکی از شکل و شمایل امام مهدی علیه السلام ، چهارده ویژگی مربوط به خصوصیات جسمی و سیمای ایشان شمرده شده است.
۲ ـ ۵ . طول عمر
در این فصل ابتدا روایات مربوط به طول عمر امام مهدی علیه السلام ضمن سه دسته بیان شده و در پژوهش پایان فصل، ادله ثبوتی و اثباتی طول عمر ایشان به بحث گذاشته شده است.
۲ ـ ۶ . ویژگیها
در این فصل شماری از برجستهترین ویژگیهای امام مهدی علیه السلام را بر اساس احادیث جمعآوری کردهایم که برخی از آنها عبارتاند از: شباهتهایی با برخی پیامبران، شباهتی از ذوالقرنین، شباهتهای فراوانی به پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله، برتری بر همه امامان جز امیر مؤمنان علیهمالسلام ، حضور همهساله در حج، و سروری بر اهل بهشت. در پایان این فصل توضیحی در باره سروران اهل بهشت ارائه میشود.
۲ ـ ۷ . پاسخ برخی پرسشها
در باره امام مهدی علیه السلام ، خصوصا در عصر حاضر، پرسشها و شبهاتی مطرح است که آگاهی از پاسخهای درست آنها، بویژه برای نسل جوان، ضروری است. شماری از پرسشها به تناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونی که در این دانشنامه آمده است، پاسخ داده میشود. از این رو در این فصل تنها به مسائلی میپردازیم که در سایر بخشها طرح نشدهاند؛ مانند: چگونگی امامت در خردسالی، موضوع ازدواج امام مهدی علیه السلام ، مکانهای منسوب به ایشان و جزیره خضراء.
بخش سوم : غیبت امام مهدی علیه السلام
در این بخش، ضمن سه فصل، به ترتیب زیر، مباحث مربوط به غیبت امام مهدی علیه السلام طرح و بررسی میشود:
۳ ـ ۱ . پیشگویی در باره غیبت
پیشگوییهای پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهمالسلام از غیبت امام مهدی علیه السلام یکی از اقدامات مهم آنان جهت زمینهسازی برای پذیرش این حادثه مهم توسط شیعیان بود. از این رو در آغاز این فصل، تحلیلی جامع در باره مهمترین اقدامات اهل بیت علیهمالسلامدر این زمینه ارائه شده است. در ادامه پیشگوییهایی را که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اجداد بزرگوار امام مهدی علیه السلام در این باره داشتهاند به ترتیب گزارش میکنیم؛ از جمله احادیثی که غیبت ایشان را به دو دوره کوتاهمدّت و بلندمدّت تقسیم کردهاند. پایانبخش این فصل پژوهشی است در باره چگونگی غیبت آن امام، که شامل توضیحاتی در باره سرداب معروف به سرداب غیبت، و پاسخ به شبهاتی در این زمینه است.
۳ ـ ۲ . حکمت غیبت
در این فصل نکاتی که اهل بیت علیهمالسلام در تبیین راز غیبت امام مهدی علیه السلام فرمودهاند، ضمن هفت عنوان تنظیم و گزارش شده و در پایان پژوهشی در باره حکمت غیبت امام آمده است .
۳ ـ ۳ . برکات غیبت
در این فصل آثار و برکات تکوینی امام غایب از منظر احادیث تبیین شده است؛ برکاتی از قبیل بقای نظام جهان و راهنمایی باطنی انسانها. پژوهش پایانی نیز در تبیین همین احادیث است.
بخش چهارم : سفرا و وکلای امام مهدی علیه السلام
در این بخش ، مباحث مرتبط با نهاد وکالت در عصر امامان اهل بیت علیهمالسلام تا امام مهدی علیه السلام ، فضای جامعه اسلامی منتهی به دوران غیبت کبرا ، نایبان خاص امام در دوران غیبت صغرا ، و مدّعیان دروغین نیابت و مهدویت ، در چهار فصل مورد بررسی قرار میگیرد :
۴ ـ ۱ . نهاد وکالت
در این فصل ، مسائلی مانند ، دلایل تشکیل و گسترش نهاد وکالت از سوی امامان ، وظایف نهاد وکالت ، ساختار نهاد وکالت ، قلمرو جغرافیایی نهاد وکالت ، و اسامی شماری از وکیلان ـ که به ما رسیده ـ ، تبیین میگردد .
۴ ـ ۲ . فضای جامعه اسلامی
در این فصل ، فضای جامعه اسلامی پیش از غیبت کبرا در دو قسمت مورد بررسی قرار گرفته است :
بخش اول : جهان اسلام در آستانه غیبت صغرا . در این بخش اجمالاً بر خلاف شماری از عباسیان از دوران حکومت «الواثق باللّه» تا «المعتمد علی اللّه» اشاره شده ، و در ادامه ، تجزیه دولت عباسی ، و نیز برخورد امامان با دولتمردان بنی عباس تبیین گردیده است .
بخش دوم : جهان اسلام در دوران غیبت صغرا در این بخش ، فضای جامعه اسلامی در طول غیبت صغرا ـ که مقارن با خلافت شش تن از خلفای عباسی بود ـ ، ترسیم گردیده ، و به رویدادهای سیاسی مهم این دوران اشاره شده است . در ادامه ، چگونگی برخورد دولتمردان عباسی با شیعیان ، اوضاع علمی و فرهنگی جهان اسلام در این دوران ، فعالیتهای پیروان مکتب تشیع در این دوران تبیین گردیده است . در پایان این بخش ، دانشمندان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا معرفی شدهاند و سپس جمعبندی نهایی مطالب این فصل ، ارائه شده است .
۴ ـ ۳ . نایبان خاص
این فصل ، اختصاص دارد به شرح حال اجمالی نایبان خاص امام مهدی علیه السلام در دوران غیبت کوتاه مدّت (صغرا) که به ترتیب عبارتاند از : عثمان بن سعید ، محمد بن عثمان ، حسین بن روح ، و علی بن محمد سمری .
۴ ـ ۴ . مدّعیان دروغین
در فصل چهارم ، ابتدا مباحث مهمی مانند : سوء استفاده از مفاهیم اصیل ، انگیزه مدّعیان دروغین ، زمینههای پذیرش ادّعای مدّعیان دروغین ، و خاستگاه مدّعیان دروغین تبیین میگردد ، و پس از آن ، تاریخچهای از مهدیان دروغین ارائه میشود . در ادامه با توجه به سنخیّتِ مبحث «مدّعیان دروغین مهدویت» با موضوع «مدّعیان دروغین وکالت» این مبحث نیز در فصل چهارم تدوین گردیده و مدّعیان دروغین وکالت در دوران غیبت صغرا ، و شماری از مدّعیان دروغین وکالت در عصر حاضر معرفی شدهاند .
بخش پنجم : توقیعات امام مهدی علیه السلام
این بخش را با تحلیلی در باره توقیعات (مکاتبان / نامههای) امام مهدی علیه السلام آغاز میکنیم و در ادامه پاسخهای مکتوب امام مهدی علیه السلام را در ایام غیبت کوتاهمدّتش به پارهای از پرسشهای مختلف، ضمن چهار فصل میآوریم. در پایان فصل چهارم، نوشته منسوب به ناحیه و خطاب به شیخ مفید را مطرح و نقد خواهیم کرد.
۵ ـ ۱ . توقیعات اعتقادی و سیاسی
برخی از توقیعات مطرح شده در این فصل مربوط به اعتقاداتی از قبیل صفات خدا، و شماری از آنها سیاسی است؛ مانند توقیع مربوط به حفاظت نمایندگان امام از آسیب دشمنان. برخی هم دارای هر دو بُعد سیاسی و اعتقادی است؛ مانند توقیعهای مربوط به امامت و خالی نماندن زمین از حجت. پایانبخش این فصل، مکتوب امام زمان علیه السلام به چهارمین نایب خاص خود در باره آغاز غیبت کبرای ایشان است.
۵ ـ ۲ . توقیعات فقهی
در این فصل، ابتدا احادیثی نقل میشود که در آنها امام علیه السلام به شماری از مسائل فقهی پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحلیل مبسوط و جامعی در باره مفاد این روایات خواهد آمد.
۵ ـ ۳ . توقیعاتی حاکی از کرامت
در این فصل توقیعاتی را آوردهایم که حاکی از اجابت دعای امام مهدی علیه السلام و یا پیشگویی ایشان در باره برخی از مسائل هستند.
۵ ـ ۴ . توقیعات گوناگون دیگر
توقیعاتی را که در قالب فصول گذشته نمیگنجیدند، در فصل چهارم مطرح کردهایم.
بخش ششم : دیدار با امام مهدی علیه السلام
این بخش در پنج فصل داستانهای کسانی گزارش شده که پیش از غیبت امام مهدی علیه السلام یا در دوران غیبت صغرا و یا در ایام غیبت کبرا به محضر ایشان شرفیاب شدهاند، یا کرامتی از ایشان مشاهده کردهاند.
۶ ـ ۱ . دیدار با امام علیه السلام پیش از غیبت
در این فصل شانزده گزارش از کسانی که پیش از غیبت با امام مهدی علیه السلام ملاقات کردهاند، آورده شده است.
۶ ـ ۲ . دیدار با امام علیه السلام در دوران غیبت صغرا
در این فصل، ۲۶ گزارش از کسانی که در دوران غیبت صغرا موفق به دیدار امام شدهاند، فراهم آمده است.
۶ ـ ۳ . دیدار با امام علیه السلام در ایام غیبت کبرا
این فصل با تحلیلی در باره امکان دیدار با امام زمان علیه السلام در دوران غیبت کبرا آغاز میشود و در ادامه، ۶۲ مورد از چنین ملاقاتهایی گزارش شده است.
۶ ـ ۴ . عنایت امام علیه السلام به شماری از علما و مراجع تقلید
گزارشهای این فصل مربوط به شماری از عالمانی است که مشمول عنایات امام مهدی علیه السلام شدهاند.
۶ ـ ۵ . خاطراتی از نگارنده
فصل فرجامین این بخش ، شامل هفده گزارش از نگارنده (ری شهری) در باره دیدار شیعیان با امام عصر علیه السلام و یا دیده شدن کرامتی از ایشان است.
بخش هفتم : وظایف مسلمانان در روزگار غیبت
این بخش در پنج فصل، وظایف و مسئولیتهای مسلمانان، بویژه پیروان اهل بیت علیهمالسلام را در روزگار غیبت تبیین میکند. این وظایف عبارتاند از: انتظار، خودداری از عجله و تندروی، پایداری، دعا و تلاش برای زمینهسازی جهت حکومت جهانی امام مهدی علیه السلام .
۷ ـ ۱ . انتظار
فصل اول این بخش در باره ترغیب پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهمالسلام به انتظار برای ظهور امام مهدی علیه السلام و تبیین ارزش و اهمیت انتظار، و فضایل منتظران است. در پایان نیز تحلیلی در این باره تقدیم علاقهمندان میگردد.
۷ ـ ۲ . صبر
با توجّه به طولانی بودن غیبت امام مهدی علیه السلام ، در احادیث فراوانی تأکید شده که منتظران باید در این دوران صبور باشند و از عجله دوری کنند تا هنگامی که زمینه لازم برای تشکیل حکومت جهانی اسلام فراهم آید. این احادیث در این فصل تحت چهار عنوان گرد آمدهاند.
۷ ـ ۳ . پایداری
در روزگار غیبت امام مهدی علیه السلام تمسک به ولایت ایشان و دینداری، کاری بس دشوار است. از این رو در احادیث پرشمار تأکیدهای بسیاری بر پایداری در دینداری در این دوران شده است. این روایات در فصل سوم تحت شش عنوان دستهبندی شدهاند.
۷ ـ ۴ . دعا برای فرج
توصیههای فراوانی از پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهمالسلام رسیده است که مسلمانان را به «فرج (گشایش) خواستن از خدا» توصیه کردهاند . در این زمینه ، دعاهایی نیز از آن بزرگواران نقل گردیده که در این فصل به تفصیل به آنها پرداخته شده است . به علاوه ، بر اساس احادیث ، یکی از وظایف پیروان اهل بیت علیهمالسلام در دوران غیبت امام مهدی علیه السلام ، دعا کردن برای تعجیل فرج ایشان (یعنی «گشایش کار وی» و خواستن ظهور او از خداوند) است. این وظیفه ضمن روایات گرد آمده در این فصل گوشزد شده است. گفتنی است کثرت احادیثی که در باره دعا برای فرج در این فصل نقل شده ، برای توجّه دادن مخاطبان به این وظیفه مهم است.
۷ ـ ۵ . زمینهسازی
فصل پنجم با روایاتی در باره زمینهسازان قیام مهدی علیه السلام آغاز میشود و با تحلیل جامعی در باره مهمترین وظیفه شیعیان در عصر غیبت، یعنی فراهم ساختن زمینه قیام امام مهدی علیه السلام پایان مییابد؛ امّا با توجّه به این که چنین حدیثهایی مورد سوء استفاده قدرتطلبان قرار گرفته، شماری از این دست روایات در باره مردمی که قبل از ظهور مهدی علیه السلام با پرچمهای سیاه قیام میکنند، ضمن تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
بخش هشتم : دعا، توسل و استخاره
این بخش شامل دعاهایی است که اهل بیت علیهمالسلام در باره ا یشان و یارانش یا از امام زمان علیه السلام نقل شده است . همچنین استخارههای منسوب به ایشان گزارش شده و در پایان چگونگی توسل به آن حضرت آمده است . این بخش ده فصل دارد .
۸ ـ ۱ . دعاهای پدر و اجداد امام
در این فصل دعاهای پدر و شش تن از اجداد امام مهدی علیه السلام برای فرج ایشان، و آثار و برکاتی که بر آن مترتب میشود، نقل شده است.
۸ ـ ۲ . دعاهای امام
این فصل به دعاهای امام مهدی علیه السلام در حالات مختلف اختصاص دارد؛ برای مثال دعاهای او در هنگام تولد، در قنوت، و در کنار کعبه برای تحقّق امر فرج.
۸ ـ ۳ . دعا برای امام در اعیاد
در این فصل به دعاهایی میپردازیم که شایسته است در اعیاد چهارگانه ـ یعنی عید فطر، قربان، غدیر و جمعه ـ خوانده شود. در این فصل تحلیلی هم بر سند و متن دعای ندبه خواهیم داشت.
۸ ـ ۴ . دعا برای امام در ماه رمضان
در این فصل دعاهایی گرد آمده که شایسته است در هر روز ماه رمضان، در روز سیزدهم، روز بیستویکم و شب بیستوسوم این ماه قرائت شود.
۸ ـ ۵ . دعا در روز جمعه
موضوع این فصل دعاهایی است که خواندن آنها در روز جمعه پس از خواندن نماز جعفر طیّار، پس از ظهر روز جمعه، در خطبه دوم نماز جمعه، در قنوت نماز جمعه، پس از عصر روز جمعه، و هنگام غروب روز جمعه سفارش شده است.
۸ ـ ۶ . دعا برای امام در سایر اوقات
در این فصل سیزده دعا را نقل کردهایم که شایسته است در سایر ایام و اوقات قرائت شود.
۸ ـ ۷ . دعا برای امام در هر حال
سه دعا هست که معصومان سفارش کردهاند در هر حال برای امام مهدی علیه السلام قرائت شود و ما آنها را در این فصل گرد آوردهایم. سرانجام تحلیلی در باره مقصود از دعا برای ایشان میآوریم که ضمن آن پرسشهایی در این زمینه پاسخ مییابند.
۸ ـ ۸ . دعاهای مأثور از امام مهدی علیه السلام
در این فصل دوازده دعا، که برای حاجتهای مختلف از امام مهدی علیه السلام نقل کردهاند، گزارش شده است.
۸ ـ ۹ . استخاره
در منابع استخارههایی را به امام مهدی علیه السلام نسبت دادهاند که سندهای معتبری ندارد؛ اما چون نوعی دعا محسوب میشود، استفاده از آنها رجائا مانعی ندارد. در پایان این فصل هم پژوهشی در باره استخارههای منسوب به ایشان خواهیم داشت.
۸ ـ ۱۰ . توسل
موضوع توسل به امام مهدی علیه السلام برای اجابت دعا در این فصل مطرح شده است. پس از آن تحلیلی در باره توسل به ایشان از راه نوشتن عریضه (نامه درخواست و دادخواهی) تقدیم میشود.
بخش نهم : زیارات
در این بخش، موضوع زیارات را در دو فصل طرح میکنیم؛ یکی حول زیارتنامههایی برای زیارت امام مهدی علیه السلام و دیگری پیرامون زیارتنامههای منسوب به ایشان.
۹ ـ ۱ . زیارتنامههای امام مهدی علیه السلام
در این فصل مجموعا شش زیارتنامه برای امام مهدی علیه السلام گزارش شده که تنها یکی از آنها، یعنی زیارت آل یس، مأثور از اهل بیت علیهمالسلام است. سند این روایت در ادامه این فصل مورد ارزیابی قرار میگیرد.
۹ ـ ۲ . زیارتهای منسوب به امام
در این فصل سه زیارت منسوب به امام مهدی علیه السلام گزارش شده است؛ یکی زیارت امیر مؤمنان، که سند معتبری ندارد، و دیگری زیارت سالار شهیدان در روز عاشورا. اعتبار سند این دو نیز در تحلیل پایانی بررسی شده است.
بخش دهم : نشانههای ظهور
هدف این بخش بررسی نشانههایی است که قبل از ظهور امام مهدی علیه السلام یا همزمان با آن تحقّق مییابد. این نشانهها و تحلیلهای مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح میشوند.
۱۰ ـ ۱ . نشانههای حتمی
احادیث نقل شده در این فصل در باره علایمی است که حتمی نامیده شدهاند؛ یعنی نشانههایی که قطعا قبل از ظهور رخ خواهند نمود؛ مانند خروج سُفیانی، کشته شدن نَفْس زَکیّه، و شنیده شدن ندای آسمانی. پایانبخش این فصل، روایتی است در باره امکان بدا در نشانههای ظهور، حتّی در مواردی که قطعی توصیف شدهاند.
۱۰ ـ ۲ . نشانههای غیر حتمی
در روایات این فصل علایمی برای ظهور امام گزارش شده که وصف حتمی ندارند. در پایان این فصل هم تحلیل مبسوطی در باره علایم ظهور، اعم از حتمی و غیر حتمی آمده است.
۱۰ ـ ۳ . رجعت
بازگشت شماری از درگذشتگان به دنیا در آخرالزمان، یکی از آموزههای معرفتی مکتب اهل بیت علیهمالسلام ، و یکی از عقاید اختصاصی پیروان این مکتب است. بنا بر احادیث، این حادثه شگفت همزمان با قیام امام مهدی علیه السلام در جهان رخ خواهد داد. از این رو فصل سوم از مبحث علایم ظهور را به تبیین این موضوع اختصاص دادهایم و در پایان هم ضمن تحلیلی مبسوط، دلایل قرآنی و روایی رجعت را مطرح کرده، به شبهاتی در این باره پاسخ میدهیم.
بخش یازدهم : قیام
این بخش، شامل نُه فصل برای ارائه گزارشهایی در باره زمان و مکان قیام امام، خصوصیات چهره و حالت ایشان هنگام قیام، یاران امام، فرود آمدن عیسی علیه السلام برای یاری آن بزرگوار، پرچم امام مهدی علیه السلام ، سخنان ایشان در آغاز قیام، و چگونگی برخورد ایشان با دشمنان است. در پایان این بخش به پرسشهایی در زمینه مدّت حکومت قائم علیه السلام ، و چگونگی وفات ایشان پاسخ میدهیم.
۱۱ ـ ۱ . زمان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با زمان قیام امام مهدی علیه السلام در هفت عنوان دسته بندی شده و در کنار آنها سه تحلیل آمده است؛ یکی در باره تعیین وقت ظهور، دیگری در باره وقوع قیام ایشان در آخرالزمان، و سرانجام تحلیلی در باره این که آیا در ارتباط با قیام امام مهدی علیه السلام «بدا» تحقّق یافته است یا خیر.
۱۱ ـ ۲ . مکان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با مکان قیام مهدوی با توضیحی در این باره ارائه میشود.
۱۱ ـ ۳ . سیمای امام هنگام قیام
بنا بر احادیث، امام هنگام قیام، پیری است با سیمای جوانان. این احادیث در کنار احادیث دیگری که خصوصیات پیکر و لباس ایشان را بیان میکنند، در این فصل گرد آمدهاند.
۱۱ ـ ۴ . یاران امام
بر اساس احادیث این فصل، یاران امام متشکل از چند گروهاند: دسته اول: شماری از پیامبران؛ دسته دوم: شماری از فرشتگان؛ دسته سوم: کسانی که پس از مرگ برای یاری امام زنده میشوند؛ دسته چهارم: شماری از مسلمانان کشورهای مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخی از کسانی که بهرهای از نیکی ندارند، که در باره این گروه اخیر توضیحاتی ارائه شده است.
همچنین در ادامه این فصل، خصوصیات جسمی و روحی یاران امام، تعداد یارانِ خاص و عام ایشان، نقش زنان در یاری رساندن به امام، و سرانجام نام و وطن شماری از یاران امام گزارش شده با تحلیلی در باره یاران امام ادامه مییابد.
در پایان این فصل ، گزارشهایی از چگونگی جمع شدن یاران امام، شروط بیعت با ایشان، شمار اصحاب امام، و ابزار جنگی و امکانات پشتیبانی سپاه ایشان آمده است.
۱۱ ـ ۵ . عیسی بن مریم علیه السلام در کنار امام مهدی علیه السلام
این فصل با احادیثی در باره فرود آمدن عیسی علیه السلام از آسمان برای یاری امام مهدی علیه السلام آغاز میشود، و در ادامه نماز خواندن ایشان پشت سر امام، و مدّت زندگی او پس از این ماجرا با استناد به احادیث گزارش میگردد.
۱۱ ـ ۶ . پرچم امام
موضوع این فصل خصوصیات پرچم امام مهدی علیه السلام هنگام قیام است؛ برای مثال ، گزارش شده که پرچم ایشان همان پرچم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است. همچنین بر آن نوشته شده است: «البیعة للّه؛ بیعت از آن خداست» یا «اسمعوا وأطیعوا؛ گوش به فرمان و مطیع باشید». از دیگر خصوصیات این پرچم آن است که وحشت شدیدی در دل دشمنان میافکند و هیچ گاه شکست نمیخورد و سرنگون نمیگردد.
۱۱ ـ ۷ . سخنان امام در آغاز قیام
در احادیثی که در این فصل گرد آمده، سخنان امام مهدی علیه السلام در آغاز قیام گزارش شده است.
۱۱ ـ ۸ . برخورد با دشمنان اسلام
گزارشهای این فصل گویای آن است که امام مهدی علیه السلام نهتنها با مستکبران و عدالت ستیزان، بلکه با مدعیان دروغین تشیّع نیز با قاطعیت تمام برخورد میکند، و ریشه فتنه و فساد را از جهان بر میکند.
در پایان این فصل، احادیثی را که بر قتل عام مردم در قیام مهدوی دلالت دارند، نقد و ارزیابی میکنیم.
۱۱ ـ ۹ . پاسخ به چند پرسش
در آخرین فصل مرتبط با قیام امام مهدی علیه السلام ، به پرسشهایی در باره مدّت حکومت ایشان، و چگونگی پایان یافتن عمر پربرکت آن بزرگوار پاسخ داده میشود.
بخش دوازدهم : سیره حکومتی
در این بخش احادیث مربوط به سیره حکومتی امام مهدی علیه السلام و سیاستهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، و قضایی ایشان، در شش فصل دستهبندی، و در پایان تجزیه و تحلیل شده است.
۱۲ ـ ۱ . مبانی سیره حکومتی مهدوی
در فصل نخست، احادیث مرتبط با مبانی و اصول سیره حکومتی امام مهدی علیه السلام و سیاستهای ایشان، در سه عنوان دستهبندی شدهاند:
دسته اول: احادیثی که سیره حکومتی امام مهدی علیه السلام را مستند به کتاب خدا معرّفی میکند. در ادامه این احادیث، توضیح خواهیم داد که مقصود از کتاب جدیدی که امام مهدی علیه السلام میآورد، چیست.
دسته دوم: احادیثی که سیره حکومتی امام را مستند به سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله معرّفی کردهاند. دسته سوم: احادیثی که مبدأ و مقصد سیره مهدوی را احیای ارزشهای اسلامی دانستهاند. بدیهی است این ارزشها منطبق بر همان مفاد مذکور در دسته اول و دوم است.
۱۲ ـ ۲ . اصلیترین سیاستها
این فصل، در باره مهمترین و سرنوشتسازترین سیاست در حکومت مهدوی، یعنی مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در این فصل، با استناد به روایاتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهمالسلام در باره عدالت جهانی امام مهدی علیه السلام ، گستره عدالت در حکومت ایشان در زمینههای فردی و اجتماعی تبیین میشود.
۱۲ ـ ۳ . سیاستهای فرهنگی
در این فصل شماری از سیاستهای فرهنگی در حکومت امام مهدی علیه السلام گزارش شده است؛ سیاستهایی مانند گسترش مرزهای دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعتها، منهدم کردنِ سنگرهای گمراهی، تعمیق و تکامل ایمان، زنده کردن زمین با علم و ایمان و عدل، و سرانجام پایان دادن به حکومت شیطان، و فراگیر ساختن حکومت اسلامی در جهان، و وحدت ادیان.
پایانبخش این فصل تحلیلی است در باره برخورد امام مهدی علیه السلام با دیگر ادیان آسمانی و پیروان آنها.
۱۲ ـ ۴ . سیاستهای اجتماعی
این فصل با احادیثی آغاز میشود که تصریح میکنند روابط اجتماعی در حکومت مهدوی بر پایه برادری دینی است. در ادامه امنیت فراگیر، پیشرفت بهداشت و درمان، توسعه راهها، و اجرای قوانین رفتوآمد مطرح میشود، و مهمترین نکته این که سیاستهای اجتماعی امام مهدی علیه السلام به گونهای است که نهتنها اهل زمین، بلکه آسمانیان نیز از حکومت او راضی میشوند، و بدینسان برکات الهی سراسر جهان را فرا میگیرد.
۱۲ ـ ۵ . سیاستهای اقتصادی
مهمترین سیاستهای اقتصادی حکومت مهدوی، که در احادیث این فصل به آنها اشاره شده، عبارت است از: ریشهکن کردن فقر، باز پس گرفتن اموال عمومی از غاصبان، به کارگیری اندوختههای ثروتمندان در آغاز قیام، تقسیم اموال عمومی میان مردم به طور یکسان، و آباد کردن سراسر زمین. در پایان اشاره شده که با اجرای این سیاستها، برکات الهی جامعه را فرا خواهد گرفت، گنجهای زمین آشکار خواهد شد و در این شرایط است که هر کس میتواند هر چه میخواهد از امام بگیرد و بخششهای امام بیحساب خواهد بود.
۱۲ ـ ۶ . سیاستهای قضایی
مهمترین سیاستهای قضایی حکومت مهدوی، که در روایات فصل ششم بدان اشاره شده، عبارت است از: آیین قضایی جدید، قضاوت بر پایه علم، فراهمسازی امکانات لازم برای قضاوت دقیق و سریع، برکناری قضات ناشایست، گزینش قضات صالح، ریشهکن کردن رشوهخواری، قضاوت زنان در خانه، و قضاوت در میان پیروان ادیان بر اساس کتابهای آسمانیِ خودشان. در پایان این فصل، تحلیل مبسوطی در باره سیاستهای حکومتی مهدوی ارائه میگردد.
بخش سیزدهم: نمونههایی از سرودههای مهدوی
در آغاز این بخش، تحلیلی در باره تحولات شعر مهدوی (اشعار سروده شده در باره امام مهدی علیه السلام در طول تاریخ اسلام ارائه میشود . در ادامه نمونههایی از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش میشود. گفتنی است چون تا پایان قرن پنجم، شعری به زبان فارسی نیافتیم، در پنج فصل نخست تنها نمونههایی از اشعار عربی همراه با ترجمه آنها آوردهایم.
بخش چهاردهم : کتابشناسی مهدویت
در این بخش ، سپس از توضیح کوتاهی در باره «مهدویتنگاری» در دوران مختلف تاریخ اسلام ، مهمترین آثاری که تا کنون در این زمینه ، نگارش یافتهاند ، در دو فصل ، گزارش میشوند :
۱۴ ـ ۱ . مهدویتنگاری تا قرن دوازدهم
در این فصل ، کتابها بر اساس ترتیب قرن نگارش ، از قرن سوم معرفی میشوند ؛ زیرا از قرن اوّل و دوم ، هیچ اثری در منابع مرتبط با این موضوع ، ثبت نشده است . در هر قرن ، نخست به آثار موجود اشاره میشود و سپس به معرفی آثار مفقود خواهیم پرداخت . در پایان نیز نمودارهایی از آثار ، نویسندگان و گرایشهای مذهبیِ آنان ارائه میگردد .
۱۴ ـ ۲ . مهدویتنگاری پس از قرن دوازدهم
پس از قرن دوازدهم بویژه دوران معاصر ، به دلایل گوناگون ، مهدویتنگاری به شدّت افزایش یافت . نگاشتههای این دوره را میتوان در چند گروه کلی جای داد :
یک . تدوین رسالهها و کتابهای فراوان ؛ دو . تدوین آثار انتقادی و مغرضانه ؛ سه . تدوین پایاننامههای دانشگاهی ؛ چهار . مجلات موضوعی ـ تخصصی ؛ پنج . تدوین فرهنگنامهها و دانشنامهها .
این محورها ، در این فصل ، اجمالاً تبیین گردیده است .
این کتاب ارزشمند به همت مؤسسه داراحدیث چاپ شده است. این مؤسسه از دو مجموعه دانشگاه قرآن و حدیث و پژوهشگاه قرآن و حدیث تشکیل شده که قدمت پژوهشگاه بیش از 20 سال است اما افتتاح رسمی آن در سال 74 با پیام مقام معظم رهبری همراه بود. در این مدت ما مرکزی پژوهشی شکل گرفته است که از دل آن دانشکده علوم حدیث شهر ری در سال 1378 بیرون آمده است؛ هم اکنون این دانشکده به دانشگاه قرآن و حدیث تبدیل شده و مرکز پژوهشی نیز به پژوهشگاه ارتقاء یافته است که 4 پژوهشکده علوم و معارف حدیث، اخلاق و علوم رفتاری، تفسیر اهل بیت(ع) و کلام اهل بیت(ع) را شامل می شود.