گزارشی کوتاه از همایش «تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی»

همایش دو روزه "تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی"، به همت موسسه خانه کتاب، ششم و هفتم اردیبهشت ماه در تالار سوره حوزه هنری برگزار شد.

دکتر محمدصادق کوشکی، عضو هئیت علمی دانشگاه خواجه نصیر، در این همایش مقاله خود را با عنوان "آفات تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی" ارایه کرد.

وی درباره این آفات اظهار داشت: تاریخ‌نگاری تجربی، توسط افرادی که تاریخ‌آفرین بوده‌اند اما تخصص و توانایی تدوین تاریخ را ندارند و برای اثبات دیدگاه‌های خود، حقایق را همسو با اهدافشان مطرح می‌کنند، یکی از آفات وارد بر تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی است.

کوشکی، با اشاره به بی دقتی برخی از محققان در تاریخ‌نگاری افزود: نگارش این آثار باید به صورت تیمی انجام شود. یعنی افراد متخصص اسناد، گفت‌وگو و نگارش و تدوین، در جای خود به وظایفشان عمل کنند.

این استاد دانشگاه در پایان تاکید کرد: بعضی از مورخان، کتاب‌های خود را برای پاسخ به سوالات شخصی‌شان می‌نویسند، در صورتی‌که این آثار باید بر اساس پاسخ به شبهات و سوالات افراد جامعه تدوین شوند.

عباس سلیمی نمین،‌ مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران نیز به تشریح مقاله خود با عنوان "جریان‌شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی در خارج از ایران" پرداخت.

وی اظهار داشت: روند تدوین آ‌نچه در کشورهای خارجی به عنوان کتاب‌های مرتبط با انقلاب منتشر شده، به مراتب سخت‌تر از آثار به چاپ رسیده در داخل کشور است. چون آن‌ها سعی در تبرئه و مثبت جلوه دادن چهره منفور شخصیت‌های حکومت پهلوی داشته‌اند و ما مشغول به تدوین اثر درباره مبارزان انقلابی و فداکاری‌های آنان بوده‌ایم.

این تاریخ‌نگار انقلاب خاطر نشان کرد: با ناامید شدن کشورهای خارجی از بی‌ثباتی در سال‌های آغاز پیروزی انقلاب اسلامی، تشکل‌های منسجمی برای معرفی دست‌کاری شده چهره‌های حکومت پهلوی آغاز شد. برای مثال، بنیاد تاریخ هاروارد، در سال 1359 شکل گرفت.

سلیمی نمین، بر استفاده محققان ایرانی از تجربیات پژوهشگران خارجی تاکید کرد و افزود: این محققان، قبل از انتشار کتاب‌های تاریخی، این آثار را در اختیار صاحب‌نظران قرار می‌دهند تا توسط آنان تصحیح و نقد شود. به همین دلیل، به سرعت وارد تاریخ‌نگاری تبیینی شدند.

علیرضا کمری، مدیر واحد پژوهش دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری،‌ همایش "تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی"‌ را دستگرمی برنامه‌های بعدی دانست و گفت: متاسفانه تاکنون درباره سیر پژوهش و تاریخ‌نگاری انقلاب، طرح قابل توجهی ارائه نشده است.

وی افزود: برای ورود به بحث تاریخ‌شناسی، تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری در نظر و عمل باید به دو نکته توجه کنیم. اول این که بازبینی دقیق همه تولیدات متنی و فعالیت‌های انجام شده در زمینه تاریخ‌نگاری انقلاب، باید با هدف دستیابی به اطلاعات جامع صورت گیرد. تعداد کتاب‌ها، رساله‌ها و گفت‌وگوهای این حوزه مشخص نیست. البته موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره)، یک مجموعه "کتاب‌شناسی" را منتشر کرده، اما کافی به نظر نمی‌رسد.

نویسنده کتاب "یاد مانا" تاکید کرد: نکته دوم، مباحث روش‌شناسی و تاریخ‌شناسی انقلابند که معرفتی ـ شناختی اند. البته پیاده کردن آن‌ها در عمل و کشف انگاره‌های قابل اعتنا در این عرصه دشوار است.

کمری، با اشاره به مشکلات و عوامل موثر در بی‌اعتنایی به روش‌شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب گفت: غلبه زبان ادبی بر تاریخ‌نگاری و تاریخ‌پژوهی و پررنگ بودن وجوه عاطفی در آن‌ها، رواج تاریخ‌نگاری نقلی و سنتی، معاصرت با موضوع انقلاب و دلبستگی محققان به آن،‌ از جمله موانع رسیدن به روش‌شناسی درست تاریخ‌نگاری انقلابند.

وی تاریخ‌شناسی را در ساحت فلسفه و اندیشه جای داد و افزود: چرا اندیشه‌های راهبردی غربی را تکذیب می‌کنیم؟ مگر فلسفه اسلامی با استفاده از فلسفه یونانی شکل نگرفته است؟ محققان باید آموزه‌ها، نکته‌ها و روش‌های آنان را بدون تعصب بخوانند و از آن‌ها به درستی استفاده کنند.

مدیر واحد پژوهش دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری در پایان سخنانش اظهار داشت: تاریخ انقلاب، بازشناسی تفسیری دقیق و روش‌مند تاریخ، انقلاب و اسلامی است. در این‌صورت، بسیاری از نکات مربوط به تاریخ‌شناسی قابل تفصیل اند.
نادر پروین، محقق و پژوهشگر تاریخ، مقاله خود را با موضوع "تاریخ و تاریخ‌نگری در اندیشه امام خمینی (ره)" قرائت کرد.

نادر پروین، نویسنده در ادامه همایش گفت: توجه به ثبت وقایع و رویداد‌های تاریخی، تاکید بر عبرت آموزی، تجزیه، تحلیل و تبیین عقلانی حوادث تاریخی، شناخت اسوه‌ها و سیره شخصیت‌های مهم و موثر در تاریخ از دیگر ویژگی‌های تاریخ نگری امام خمینی (ره) هستند.

وی خاطر نشان کرد: امام در مطرح کردن موضوعات، صورت مقایسه‌ای و همانندسازی تاریخی به سخنان خود می‌دادند. مشابه سازی جریانات حکومت بنی‌امیه به رفتار و گفتارهای رژیم پهلوی را می‌توان از این نمونه دانست.

در ادامه این نشست، رحیم نیکبخت، مسوول واحد تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقاله خود را با عنوان "منبع‌شناسی تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی" خواند.

وی انقلاب اسلامی را نوعی انقلاب فرهنگی دانست و افزود: انقلاب اسلامی ایران بیشتر از این که جنبه سیاسی داشته باشد، دارای جوانب فرهنگی بوده و در شکل‌گیری آن مردم، رهبری و روحانیت نقش مهمی داشتند.

نیکبخت ادامه داد: حضور رو در رو ، سخنرانی‌ها، اعلامیه و بیانات مکتوب امام خمینی‌(ره) با مردم درباره مهم‌ترین حوادثی که اتفاق افتاده، یا در جریان بود، یکی از شیوه‌های تاثیرگذار در جریان شکل‌گیری انقلاب اسلامی است. این روش بخش مهمی از منبع‌شناسی تاریخ شفاهی را در برمی‌گیرد و مجرای اصلی را برای مبارزات انقلابی فراهم می‌کند.

نویسنده کتاب "زندگی و مبارزات آیت الله شهید دکتر محمد مفتح" درباره مهم‌ترین منابع تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، ریشه و زمینه‌های تاریخ شفاهی این انقلاب فرهنگی تصریح کرد: سخنرانی‌‌های امام خمینی (ره)، نوار‌های سخنرانی وعاظ و روحانیون، شنودهای ساواک، سرود‌ها و دکلمه‌ها و نوحه‌ها و مرثیه‌‌های دوران انقلاب اسلامی، مصاحبه‌های منتشر شده در خبرگزاری‌ها و شبکه‌های تلویزیونی خارج از کشور، خاطرات شفاهی مبارزان و انقلابیون و اسناد و مدارک ثبت و ضبط شده در مرکز اسناد انقلاب اسلامی و دفتر ادبیات انقلاب اسلامی از مهم‌ترین منابعی هستند که تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی را تکمیل می‌کنند.

نویسنده کتاب "زندگی و مبارزات شهید آیت الله قاضی طباطبایی" خاطر نشان کرد: انعکاس وقایع و رویداد‌های تاریخی در ویژه‌‌نامه‌ها و نشریاتی مانند؛ "شاهد یاران" و "سروش" در دوران انقلاب اسلامی، از مهم‌ترین منابع تاریخ شفاهی به شمار می‌روند.

نیکبخت اظهار داشت: در زمان ثبت تاریخ شفاهی با استفاده از مصاحبه با شخصیت‌های موثر در آن جریان، نباید به گفته‌های یک نفر بسنده کرد.‌ بنابراین برای ثبت یک واقعه یا رویداد باید از چند روایت، اسناد و تصاویر قابل اسنتاد استفاده کرد.

وی یادآور شد: در مراحل نوین تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی به عنوان یک منبع تحقیقی و پژوهشی به کار برده می‌شود. بنابراین جامع، کامل و قابل استناد بودن خاطرات ثبت و ضبط شده از اهمیت بسیاری برخوردار است. زندگی‌نامه و مبارزات روحانیون و اشخاص سیاسی موافق یا مخالف صرفا یک مصاحبه نیستند. بلکه منبع پژوهشی به شمار می‌روند.

مسوول واحد تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در پایان تاکید کرد: بررسی فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی نیرو‌های مذهبی و سیاسی در جریان انقلاب اسلامی، در نگارش تاریخ شفاهی مغفول مانده است.

یعقوب توکلی، محقق و نویسنده، مقاله خود را با عنوان "بایستگی‌ها، موانع و مشکلات تاریخ‌نگاری آموزشی انقلاب اسلامی" قرائت کرد.

وی اظهار داشت: بسیاری از نویسندگان در حوزه تاریخ‌نگاری دوران معاصر و انقلاب اسلامی، در صدد تولید اندیشه و اثر هستند و متاسفانه کمتر به نیروی جوان که مصرف کننده اصلی این مباحث هستند توجه می‌شود.

یعقوب توکلی ادامه داد: در سطوح آموزشی مختلف مانند؛ مدارس و دانشگاه‌ها نوعی مقاومت نامحسوس در برابر طرح موضوعات دوران معاصر و انقلاب اسلامی وجود دارد. معلمان در محیط‌‌های آموزشی مدارس کمتر موضوعات مربوط به تاریخ انقلاب اسلامی را مطرح می‌کنند.

وی خاطر نشان کرد: این معضل در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی به دلیل عدم ارائه نظریات محکم در این حیطه است. شناخت مهم‌ترین اولویت‌های تاریخ معاصر می‌تواند نقطه انتقال مناسبی از جانب معلمان به دانش‌آموزان باشد.

توکلی گفت: فعالیت‌های رضا خان، علل بروز کودتای 28 مرداد، مسائل مربوط به روابط ایران و روسیه و تغییرات سیاسی ایران، مباحثی هستند که باید با استفاده از موضوعات و نظریات محکمی در این حیطه‌ها، در محیط‌های آموزشی بازگو شود.

وی تصریح کرد: بسیاری از کسانی که به عنوان معلم در حال حاضر به تدریس تاریخ در مدارس می‌پردازند، زمانی به عنوان دانشجوی این رشته از پرداختن به مباحث و زوایای تاریخ انقلاب اسلامی گریزان بودند. به همین ترتیب اساتید دانشگاهی در تاریخ‌نگاری معاصر و انقلاب اسلامی به تجزیه و تحلیل مباحث تاریخی نمی‌پردازند.

توکلی در پایان تاکید کرد: تاکنون تلاش جدی برای ارائه مباحث مربوط به تاریخ انقلاب اسلامی در محیط‌های آموزشی صورت نگرفته است. با اندیشیدن و ایجاد راهکار‌های مناسب می‌توان از گسست بین مباحث تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی و نسل امروز جلوگیری کرد.

در ادامه سومین نشست همایش "تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی"، مظفر نامدار، رئیس پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی، مقاله خود را با عنوان "آسیب‌ها در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی" خواند.

وی گفت: جریان تاریخ نگاری انقلاب اسلامی از همان نامه‌ای که امام خمینی (ره) به سیدحمید روحانی نوشت تا درصدد تدوین تاریخ انقلاب اسلامی باشد، آغاز شد. در این نامه یا منشور، می‌توان خمیر مایه‌های اولیه تاریخ‌نگاری را جست‌وجو کرد.

نامدار ادامه داد: بازشناسی مفاهیم و نظریه‌ها و الگوپردازی و ارکان ایجاد تحول، در این منشور امام خمینی (ره) وجود دارد. ایشان تاکید بسیاری بر ثبت دقیق تاریخ داشت. زیرا بسیاری از مورخین، تاریخ را آن‌گونه که استنباط می‌کنند به نگارش درمی‌آورند.

عضو هئیت علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی خاطر نشان کرد: ثبت تمام رخداد‌ها و کسانی که در پیدایش حوادث نقش داشتند، از مهم‌ترین عواملی هستند که باید در شیوه و اصول تاریخ‌نویسی رعایت شوند.

وی توجه به اهداف و آرمان‌های قیام مردم در تاریخ انقلاب اسلامی را مساله مهمی در تاریخ‌نویسی دانست و افزود: بسیاری از مورخان و تاریخ‌نگاران، در زمان ثبت وقایع و رویداد‌ها، به احزاب، گرو‌‌ه‌ها و جریان‌های اصلی در ایجاد جنبش‌ها و قیام‌ها توجه می‌کنند و کمتر به نقش مردم پرداخته شده است.

نامدار تصریح کرد: امام خمینی (ره) تاکید بسیاری بر این نکته داشت که در اصول تاریخ‌نویسی از سبک‌های شرقی و غربی استفاده نشود و حقایق آن گونه که روی داده‌اند، نوشته شوند.

در پایان سومین نشست همایش "تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی" حجت‌الاسلام علی ابوالحسنی، مقاله خود را با عنوان "امام خمینی (ره) و تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی" قرائت کرد.

وی اظهار داشت: امام خمینی(ره) به عنوان مصلح و فقیه و مانند طبیب به دنبال تقویت و بهبود اوضاع بود. ایشان به تولید تاریخ درست از دل حوادثی که روی داد‌ه‌اند، بسیار توجه داشت.

ابوالحسنی افزود: کشف حقایق برای مورخ بسیار مهم بوده و به دنبال واقعیات و تفکیک آن‌ها از خیال و افسانه است. البته مورخ به طور نسبی ابعاد و زوایای واقعه را گزینش و مصلح به تمام ابعاد وقایع توجه می‌کند.

وی خاطر نشان کرد: بینش هستی شناسانه و توجه به علل و عوامل پیشبرد اهداف نظام از مهم‌ترین مشخصات امام خمینی (ره) به عنوان

همایش دو روزه "تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی"، به همت موسسه خانه کتاب، ششم و هفتم اردیبهشت ماه در تالار سوره حوزه هنری برگزار شد.