معرفی کتاب جستاری نظری در باب تمدن

علی­رغم سخنان فراوانی که در باب تمدن اسلامی و تمدن غربی زده می­ شود، اما مطالعات تمدن شناسی هم­چنان از حوزه ­های ناشناخته­ ی پژوهشی در کشور ما به شمار می آید. کتابی که در این فرصت معرفی خواهد شد، مدخلی برای آشنایی با تمدن و تمدن شناسی و مرهمی بر رویکردهای پراکنده و جزء گرا و گسل­ های معرفتی ـ اجتماعی در جامعه ما و جهان اسلام ـ در این حوزه می­ باشد.

کتاب «جستاری نظری در باب تمدن» حاصل کار جمعی آقایان رضا خراسانی، احمد رهدار، محمدتقی کرمی و حبیب الله بابایی می­ باشد. کتاب در شش فصل با عناوین زیر تنظیم شده است: «مفهوم تمدن»، «سازه­ های تمدن»، «سیستم تمدنی»، «ماهیت مطالعات تمدن شناسی»، «روش­ ها و رویکردها در شناخت تمدن» و «قلمرو تمدن شناسی».

در فصل اول مؤلفان، مفاهیم و معانی تمدن و فرهنگ و رابطه­ ی این دو با هم را از نظر اندیشمندان مختلف بررسی و تحلیل کرده و با اشاره به اهمیت نظام­ های اجتماعی در شکل­ گیری تمدن­ ها، چهار ویژگی «این جهانی بودن و داشتن کارکردهای دنیوی»، «هماهنگی و همسویی میان عناصر تمدنی»، «هویت داشتن» و «پویا بودن» را لازمه­ ی ایجاد نظامی تمدنی می­ دانند.

فصل دوم به تبیین سازه­ ها یا مؤلفه­ های تمدن اختصاص دارد. شش فاکتور نظام اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، تاریخی، دینی ( نظام باورهای جمعی) و اخلاقی از ارکان شکل­ گیری هر تمدنی بر شمرده می­ شوند. مؤلفان پس از بررسی این مؤلفه­ ها از منظرهای گوناگون به بررسی میزان اهمیت هر کدام از آنها در تمدن و رابطه­ شان با یکدیگر نیز می­ پردازند.

در فصل سوم مؤلفان با اشاره به نارسایی و آفت­ های نگاه بسیط و تک عاملی به تمدن و بی­ توجهی به پیچیدگی­ های فراوان آن، دارا بودن نگرش سیستمی را لازمه­ ی فهم صحیح تمدن و رابطه اجزا و عناصر آن با یکدیگر می­ دانند. (در نگرش سیستمی هر نظام، یک کلی غیر قابل تجزیه و کاهش به اجزا، دارای عناصر کنترل کننده، دارای هدف و غایت مشخص و دارای اجزایی با ارتباط نظام­ مند و معین با یکدیگر می­ باشد)

فصل چهارم در پاسخ به این سؤال که «تمدن شناسی ذیل چه حوزه­ ای از حوزه­ های علمی می­ گنجد و در این حوزه چه علومی در شناخت از تمدن­ ها مؤثر و لازم است»، مطالعات تمدن شناسی را «مطالعات اجتماعی میان رشته­ ای» می­ داند که با استفاده از روش­ ها و نتایج علوم اجتماعی، تمدن شناسی را قادر می­ سازد به تفسیر و تحلیل کلانی از تمدن و نسبت­ های میان اجزای آن دست یابد .

مؤلفان در فصل پنجم با تعریف روش به «هرگونه طرز عملی که ما را به هدف مورد نظر برساند» و رویکرد به «طریقی برای نزدیک شدن به مسئله و راهی برای طراحی نظریه و فرضیه»، ضمن اذعان به نزدیک بودن این دو مفهوم به یکدیگر، به بیان بعضی تفاوت­ های آن­ها پرداخته و سپس به اجمال، توضیحاتی درباره پنج رویکرد (نگرش) جامعه شناختی، فلسفی، معرفت شناختی، روش شناسانه و درون دینی یا تلفیقی، ارائه می­ دهند. رویکرد برگزیده­ ی مؤلفان در این کتاب، جامعه شناختی (اجتماعی) است که در ادامه فصل به تفصیل به ابعاد مختلف آن پراخته شده است.

در فصل آخر بیان می­ شود که بسته به شیوه برگزیده برای تمدن شناسی، قلمرو آن یا شامل شناخت «هر آنچه مناسبتی با تمدن دارد (به عنوان یک جزء تمدنی) » می­ شود و یا فقط «برخی جنبه­ های (مهم یا حتی غیر مهم) تمدن» مورد توجه تمدن شناسی قرار می­ گیرد.

تمام تلاش این کتاب برای آن است که تمدن شناسی را به مثابه یک رویکرد، پژوهشی علمی و دارای گفتمان علمی جلوه دهد تا بدینوسیله بتوان مبنا و روشی صحیح و علمی برای غرب شناسی و «مطالعات اسلام و غرب» فراهم آورد.

چاپ اول این کتاب در 136 صفحه توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در پاییز 86 و به قیمت 1200 تومان عرضه شده است که در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است.