سیّدی برتر از یک نام

کتاب «اسناد سید جمال‌الدین حسینی اسدآبادی در وزارت امور خارجه» یکی از جدیدترین آثاری است که سید هادی خسروشاهی، نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و تاریخ، به زیور طبع آراسته است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، سیدهادى خسروشاهى، متولد سال 1317 در تبریز است. وی تحصیلات مقدماتى را در این شهر به پایان رساند و در 16 سالگى، عازم قم شد و در حوزه علمیه به تحصیل دروس سطح پرداخت و سپس مراحل بالاى دروس حوزوی را در حضور استادانی نظیر امام خمینى(ره) و آیات عظام بروجردی و علامه طباطبائى گذراند.

خسروشاهی از سال 1332 تاکنون با اغلب مطبوعات اسلامى از جمله؛ مکتب اسلام، مکتب تشیع، معارف جعفرى، راه حق، نداى حق، وظیفه، مجموعه حکمت، نور دانش، آیین اسلام، مسلمین، آستان قدس، نسل‌نو، نسل جوان، استوار، پیکار اندیشه، مهد آزادى همکارى داشته که مجموع مقالات مندرج در آنها بالغ بر صدها مقاله می‌شود. وی پس از پیروزى انقلاب، بیشترین همکاری را با روزنامه «اطلاعات» داشته است.

خسروشاهی سال 1352 شمسى «مرکز بررسی‌هاى اسلامى قم» را به عنوان واحدى از حوزه علمیه قم، تأسیس کرد و به ثبت رساند و سپس در سال 1361 مرکز فرهنگى اسلامى اروپا را در ایتالیا تأسیس کرد که هر یک از این دو مؤسسه ده‌ها کتاب ارزشمند در زمینه‏هاى اسلامى از جمله؛ قرآن مجید و نهج البلاغه را به زبان‌هاى عربى، انگلیسى، ایتالیایى، آلمانى ترجمه و منتشر کرده‌اند.

وی پس از پیروزى انقلاب اسلامى، ابتدا به مدت دو سال به‏ عنوان نماینده امام خمینى‏(ره) در وزارت ارشاد اسلامى فعال بود و سپس سفارت ایران در واتیکان را اداره کرد و به مدت پنج سال در خارج از کشور به فعالیت پرداخت که تأسیس «مرکز فرهنگى اسلامى اروپا» در رم و تأسیس دو ماهنامه به انگلیسى به نام‏هاى «انکوائرى» و «امریکن ایونتس» و مجله‏اى هفتگى به زبان عربى با عنوان «العالم» در لندن با همکارى وزارت ارشاد اسلامى، از جمله فعالیت‌های خسروشاهی در آن دوران است.

هفته‏نامه «بعثت» توسط این محقق نیز ‏اکنون بیست و هشتمین سال انتشار خود را سپری کرده و تاکنون بالغ بر 1400 شماره از آن منتشر شده است.

خسروشاهی تاکنون بیش از 80 عنوان کتاب تدوین و ترجمه کرده که مجموعه پنج جلدی « امام علی(ع)، صدای عدالت انسانی» تألیف «جرج جرداق»، «عدالت اجتماعی در اسلام» تألیف «شهید سید قطب»، «نامه‌ها و اسناد سیاسی تاریخی سید جمال‌الدین اسدآبادی»، «فدائیان اسلام؛ تاریخ، عملکرد، اندیشه»، «واتیکان دنیای اسلام و غرب»، «میزگرد تقریب بین مذاهب اسلامی»، «حرکت اسلامی فلسطین از آغاز تا انتفاضه» و «امام علی (ع) و عصر او» نمونه‌هایی از این آثارند.

تازه‌‌ترین اثر خسروشاهی با عنوان «اسناد سید جمال‌الدین حسینی اسدآبادی در وزارت امور خارجه ایران» به تازگی توسط مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه منتشر شد که به این بهانه، با وی به گفت‌وگو ‌نشستیم.

به چه دلیل سید جمال‌الدین را به عنوان سوژه انتخاب کردید و سراغ وی رفتید؟

در طول 50 سال گذشته و در سفرهایی که به خارج از کشور داشتم، همیشه به دنبال شناخت سید جمال‌الدین اسدآبادی بودم و یکی از نتایج این پیگیری، آماده‌سازی مجموعه آثار سیدجمال‌الدین حسینی است که در ابتدا در قالب هفت مجلد و در قم منتشر شد و متن تکمیل شده آن، در قاهره و 9 جلد به چاپ رسید.
درباره این‌که چرا سید جمال‌الدین را برای این تحقیق انتخاب کردم، به نقل قولی از مرحوم استاد سید محمد محیط طباطبائی دراین باره اشاره می‌کنم. استاد در مقاله‌ای درباره سید جمال‌الدین، می‌نویسد:
«من از میان همه چهره‌های درخشنده تاریخ ایران و اسلام، بخصوص کسانی که در راه استقرار حکومت ملی و سقوط استبداد مصر خدمات ارزنده بوده‌اند، چهره مظلوم سید جمال‌الدین اسدآبادی را برگزیده‌ام. در وجود او سرّی مکتوم بود که من حیث‌المجموع در وجود بسیاری از افراد یافت نمی‌شود. سید دریافت که اساس عقب‌افتادگی و شوربختی ممالک اسلامی در بی‌نصیبی ملت‌های مسلمان از آزادی و دانش است و این نقیصه را نتیجه اسلوب حکومت مستبده شناخت و دریافت و مادامی که شکل زندگی سیاسی در ممالک اسلامی تغییر نیابد و حکومت مشروطه جای حکومت استبدادی را نگیرد، نجات برای مسلمانان عموماً و ایرانی‌ها خصوصاً میسر نیست . من چهره سید جمال‌الدین را برگزیده‌ام، زیرا عکس چهره او را در قانون اساسی و مطبوعات و فرهنگ جدید و همه تشکیلات اساسی حکومت مشروطه وطن خود می‌نگرم و عقیده دارم خدمتی که او به ایران کرد از نظر ارزش بالاتر از خدمتی بوده که نادر، اردشیر، یعقوب لیث و شاه‌ اسماعیل به تاریخ ایران کرده‌اند و در ردیف خدمت هوخشتره مادی و آرشاک پرتوی، محسوب می‌شود.»
این دیدگاه استاد محیط است و من نیز به همین دلیل، کتاب «اسناد سید جمال‌الدین اسدآبادی در وزارت امور خارجه» را تدوین کردم.

این کتاب تمام اسناد مربوط به سیدجمال‌الدین را در برمی‌گیرد؟

کتاب «اسناد سیدجمال‌الدین حسینی اسدآبادی در وزارت امور خارجه ایران» شامل مجموعه اسنادی است که در طول 25 سال گذشته به علت اشتغال در وزارت امورخارجه، از بایگانی اسناد پیدا و در قالب این کتاب گردآوری کردم و توسط «مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه» چاپ شد.
البته تردیدی نیست که اسناد موجود در وزارت امور خارجه و مرتبط با سید جمال‌الدین، باید بیشتر از این باشند، اما متأسفانه بعضی از آن‌ها در دوره رژیم شاه، توسط تاریخ‌نویسان درباری مانند ابراهیم صفاتی، به سرقت رفت و بعضی هم شاید در تغییر و تحول‌ها مفقود شده باشند. به ویژه که در بین اسناد موجود، پاسخ سید به ناصرالدین شاه یا امین‌‌السلطان و دیگران موجود است، ولی اصل‌ نامه‌های آنان در دسترس نیست. در حالی‌ که سید جمال‌الدین، بی‌شک نامه‌های اصلی سردمداران قجری را نیز نگهداری کرده،‌ ولی متاسفانه تاکنون پاسخی برای این موضوع نیافته‌ام.

از آنجا که جمع‌آوری اسناد به نوعی تاریخ‌نگاری محسوب می‌شود، تا چه اندازه سعی کرده‌اید با نگاهی فارغ از سلیقه و جهت‌گیری خاص،‌ به ثبت اصل تاریخی بپردازید؟

هدف من از گردآوری کتاب «اسناد سید جمال الدین حسینی اسدآبادی در وزارت امور خارجه»،ثبت اسناد باقیمانده و جلوگیری از فراموش شدن و از بین رفتن آنها بوده است، اما متاسفانه تاکنون فرصتی برای ارائه تحلیل تاریخی جامعی براساس محتوای این اسناد، به دست نیاورده‌ام.
جمع‌آوری و نشر اسناد به طور طبیعی یک کار علمی ـ تاریخی فراجناحی است و درباره جناح خاصی در آن موضع‌گیری نشده است. امیدوارم تاریخ‌نویسان با ملاحظه اسناد، برداشت‌های منصفانه و محققانه خود را برای عموم بیان کنند.

مطالعه این اسناد می‌تواند خواننده را با ابعاد مختلف شخصیت و زندگانی سیدجمال آگاه و آشنا کند؟

مطالعه این اسناد، تنها گوشه‌ای از ابعاد گوناگون شخصیت سیاسی، علمی، مذهبی و اجتماعی سید جمال‌الدین را به خواننده نشان می‌دهد، چون همه مدارک مربوط به سید جمال‌الدین، در این کتاب وجود ندارند.
بخشی از این اسناد در کشورهای انگلیس، روسیه، افغانستان، مصر، عراق، فرانسه و ترکیه موجودند که بی‌شک، تکمیل کننده شناخت، شخصیت و اندیشه‌های سید خواهند بود.
البته سال‌ها پیش، مجموعه‌ای از اسناد موجود در بایگانی وزارت امور خارجه انگلیس را تهیه و بخشی از آن‌ها را به فارسی ترجمه کردم که در قالب کتابی با عنوان «مجموعه کامل اسناد وزارت خارجه انگلیس درباره سیدجمال الدین اسدآبادی» در سال 1379 و در تهران منتشر شد.
سیر تهیه چنین اثر پرحجم و زحمتی چگونه بود؟

این اثر، محصول صرف زمانی کوتاه نیست، چرا که جمع‌آوری و انتخاب سند از میان اسناد قدیمی وزارت امور خارجه در دوره قاجار صورت گرفته که اغلب در صندوق‌های 21‌، 23، 24، 25، 26، 27، 28، 30 و کارتن‌های اسناد مکمل دوره قاجار به ویژه کارتن‌های 1، 6، 108، 109، 132، 137، 160 موجود در بایگانی وزارتی محفوظ است. این کار دشوار و نیازمند علاقه، پشتکار و هدف‌‌مندی است.
در کتاب، مشخصات هر سند در بالای آن نوشته شده و نقد و تحلیل این مدارک نیازمند فرصت دیگری است.

در بخش‌هایی از کتاب بعضی از جملات و کلمات درون پرانتز و گیومه آمده‌اند. دلیل این کار چیست؟

این کلمات، برای مفهوم بودن موضوع اضافه شده و برای تشخیص توضیحات، از متن و سند، در داخل پرانتز یا گیومه قرار گرفته‌اند و این روش خاص، در تحقیق کتاب‌های قدیمی و یا اسناد ویژه، به کار می‌رود.

تحقیقات خود را درباره سید جمال‌الدین اسدآبادی ادامه خواهید داد؟

اکنون به فکر گردآوری اسناد سید جمال‌الدین در سایر کشورها به‌ویژه ترکیه و مصر هستم. متأسفانه مشکلات اداری و بعضی ملاحظات سیاسی در قاهره، مانع دستیابی به همه اسناد سید جمال الدین شده است.


اثر جدیدی در دست نوشتن یا زیرچاپ دارید؟

تعدادی کتاب درباره اخوان المسلمین، شامل اسناد و عکس‌های انحصاری، مجموعه مقالاتی درباره سید جمال الدین اسدآبادی، 25 مقاله از شخصیت‌های برجسته جهان اسلام به زبان عربی درباره سید جمال‌الدین، تنظیم و تنقیح مجموعه آثار علامه طباطبائی در 22 جلد که 15 جلد آن از سوی موسسه نشر بوستان کتاب قم منتشر شده‌اند، از جمله تازه‌ترین تالیفاتم به حساب می‌آیند.
همچنین کتاب «امام خمینی و جمال عبدالناصر» را در مدت اقامت در قاهره به زبان عربی نوشتم که منتشر شد و اکنون آن را به فارسی ترجمه کرده ام که به زودی منتشر خواهد شد. در این کتاب حقیقت رابطه امام‌خمینی(ره) با عبدالناصر با اسناد خاص، بیان شده و اتهامات شاه و ساواک در این رابطه، به طور مستند پاسخ داده است.