آشنایی با استاد خسروشاهی

استاد سیدهادی خسروشاهی، ، در تبریز، در خاندانی آراسته به علم و فقاهت، به دنیا آمد. مراحل بالای دروس حوزوی را در حضور اساتیدی چون: آیت‏اللَّه بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبائی و بزرگانی دیگر تلمذ نمود. تألیفات استاد به زبان فارسی و عربی بالغ بر 80 جلد می‏باشد .علاوه بر تألیفات و ترجمه‏ها، 120 عنوان کتاب دیگر نیز با تحقیق، توضیح و یا مقدمه و اشراف ایشان منتشر شده است. استاد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نخست به مدت دو سال به‏عنوان نماینده امام در وزارت ارشاد اسلامی و سپس به مدت 5 سال به عنوان سفیر ایران در واتیکان به فعالیت پرداخت. استاد پس از مراجعت از واتیکان، در دانشگاه تهران از جمله دانشکده حقوق و علوم سیاسی و دانشکده روابط بین‏الملل وزارت امور خارجه به تدریس پرداخت. همچنین در مدت اقامت سه ساله در قاهره به‏عنوان رئیس دیپلماسی ایران در مصر ،بالغ بر 50 جلد کتاب و نشریه، درباره انقلاب اسلامی ، تشیع و اهل بیت تألیف و یا با همکاری ایشان در مصر منتشر گردیده است.
*****
تلاش فردی در سطح جهانی
نوشتاری از حجت الاسلام رسول جعفریان

بدون تردید آقای سیدهادی خسروشاهی، یکی از پـُرکارترین نویسندگان مذهبی - سیاسی دهه 40 و50 است که تعداد فراوانی کتاب در زمینه های مختلف اسلامی و فرهنگی پیش از انقلاب منتشر کرده است. علاوه بر آن، وی از سال ها قبل، با مطبوعات دینی مختلف همکاری داشته و مقالاتی در بیشتر آنها و تقریباً به طور مرتب در «مکتب اسلام» به چاپ رسانده است. در واقع، ایشان از نخستین سال های دوره جوانی تا انقلاب اسلامی یکسره در فعالیت های فرهنگی ـ سیاسی بوده و افزون بر ارتباط با فدائیان اسلام، تشکل های مذهبی تهران و شهرستان ها به خصوص تبریز در دوره اخیر به یکی از همکاران ثابت مجله مکتب اسلام، دارالتبلیغ اسلامی و سردبیری برخی از نشریات آن و نیز نگارش در عرصه های مختلف از جمله معرفی اندیشه های سیّد جمال الدین اسدآبادی، نگارش در نقد مکتب ها و ادیان و موضوعات دیگر، مشغول بوده است.
آقای خسروشاهی در سال 1317 در تبریز به دنیا آمد. پدرش آیت الله سیّدمرتضی خسروشاهی از علمای صاحب رساله در آذربایجان بود که آثاری در فقه(1 ) و حدیث غدیر(2 ) داشت. جد ایشان هم آیت الله سیّداحمد خسروشاهی از علمای آذربایجان بوده. اجداد وی تا چند نسل در سلک روحانیت و از چهرگان و عالمان حوزه نجف و خطه آذربایجان بوده اند.
ایشان در سال 1332 ش در سن پانزده سالگی عازم قم شد و پس از طی دروس سطح، در درس اصول و فقه و تفسیر امام خمینی، آیت الله شریعتمداری، علامه طباطبائی و چند ماهی هم در محضر آیت الله بروجردی حاضر گشت. وی از همان زمان با جریان های انقلابی ـ اسلامی همکاری داشت و به خصوص با فدائیان اسلام و آیت الله کاشانی در ارتباط بود. وی به سال 1337 تهران، سازمان مطبوعاتی گلستان «سالنامه گلستان» کتابچه ای با عنوان «اسلام و دمکراسی» نوشت و ضمن آن به برخی از نمونه های تاریخی مربوط به حکومت اسلامی و نیز شماری از قضاوت هایی که نویسندگان خارجی از وجود دمکراسی در اسلام کرده بودند سخن گفت. روی جلد آن نوشته شده بود: «اسلام و دمکراسی، سیستم حکومت دمکراسی در سایه ایدئولوژی و اصول تعلیماتی اسلام». در این کتاب شانزده صفحه ای از تعبیر حکومت اسلامی و یک مورد هم تعبیر «حکومت جمهوری اسلامی» یاد شده بود.
آقای خسروشاهی در جریان رویدادهای نهضت اسلامی در سال های 41ـ44 بسیار فعال بود به همراه شماری از همفکران خود نشریه داخلی حوزه علمیه قم با عنوان «بعثت» را طی سال های 43-44 منتشر کرد. این نشریه با همکاری: اکبر هاشمی رفسنجانی، سیّدهادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی و سیّدمحمود دعایی منتشر می شد.(3 )
نخستین فعالیت های فکری ـ سیاسی وی در ارتباط با فدائیان اسلام(4 ) و شخص آیت الله کاشانی بوده است که انعکاس آن در مقالات و اسنادی است که در شماره های متعدد مجله «تاریخ و فرهنگ معاصر» که با مدیریت خود وی در یک دهه اخیر انتشار یافته، منعکس شده است.
به لحاظ فکری، آقای خسروشاهی، مانند بسیاری از دوستانش - و البته در این جهت بیش از همه - هوادار و ترویج کننده اندیشه های ـ اندیشه های اخوان المسلمین ـ و سیّد قطب (اعدام در قاهره 1368 ق / 1346) در ایران بوده و بسیاری از آثار سید و دیگر اخوانی ها را به فارسی ترجمه و به چاپ رسانده است.
از دیگر حوزه های قلمی ایشان، پرداختن به مسائل دینی و اختلاف ادیان و تبلیغات مسیحیان و ردیه نویسی بر آنهاست که این قبیل آثار، به صورت تألیف و بیشتر ترجمه، در نوشته های آقای خسروشاهی وجود دارد.
حوزه دیگر کارهای وی پرداختن به نهضت ها و جنبش های آزادی بخش و مسئله فلسطین و حرکت های اصلاحی در جهان اسلام است که در رأس آنها، همت وی به بازشناسی زندگی و اقدامات و فعالیت های سیّد جمال الدین اسدآبادی معطوف بوده است(5 ). پرداختن به مسائل مسلمانان کشمیر و هند و الجزایر و غیره، از جمله موضوعاتی است که در نوشته های ایشان به چشم می خورد. از سویی وی را باید در ردیف کسانی تلقی کرد که برای تحقق وحدت شیعه و سنی ـ یا تقریب بین مذاهب اسلامی ـ تلاش فراوانی داشته است.
آقای خسروشاهی سال ها از ارکان دارالتبلیغ اسلامی بود و افزون بر مدیریت و سردبیری برخی از نشریات مانند «نسل نو» و «پیام شادی» و مجله عربی «الهادی»، به نگارش مقالات و کتاب های متعددی مشغول بود که شماری از آنها توسط دارالتبلیغ منتشر شد.
وی از مؤسسان حزب خلق مسلمان بود; ولی به محض آغاز برخورد این حزب با انقلاب اسلامی، ضمن صدور اطلاعیه ای همراه دیگر مؤسسان از آن جدا شد و سپس برای مدت دو سال نماینده امام در وزارت ارشاد اسلامی بود. پس از آن هم برای پنج سال سفیر ایران در واتیکان بود. وی پیش از دارالتبلیغ، در شمار مؤسسان مؤسسه «در راه حق» نیز بود که در جای خود به آن اشاره کردیم.
جناب آقای خسروشاهی تاکنون، ازنگارش دست نکشیده وافزون بر چاپ آثار پیشین خود با عنوان مجموعه آثار، کارهای تازه فراوانی نیز به انجام رسانده است.(6 )
آقای خسروشاهی یکی از معدود افراد یا حتی از این حیث، شخصیتی منحصر به فرد است که بیشتر روابط را با اسلام گرایان خارج از ایران در طول سال های قبل از انقلاب داشته و با مراکز اسلامی مختلف مکاتبه داشته است. به علاوه، در داخل نیز جزو معدود افرادی است که تقریباً با غالب شخصیت های به نام فکری و سیاسی مخالف رژیم پهلوی، آشنایی و رفت و آمد داشته و تقریباً در میان همه گروه های فکری شناخته شده بوده است. نشانه آن همکاری گسترده ایشان با انواع و اقسام نشریاتی است که در طول سالیان در ایران به چاپ رسیده است. برای نشان دادن افکار آقای خسروشاهی و تأثیری که مجموعه نوشته های ایشان در فضای بیان مذهبی ـ سیاسی اواخر دهه سی تا پنجاه داشته مروری بر فهرست نوشته های ایشان خواهیم داشت. اینها در واقع، شماری از مهم ترین کارهای قلمی ایشان شامل تألیف و ترجمه و تعلیقات است که پیش از انقلاب اسلامی انتشار یافته است:
نبرد اسلام در آفریقا، سیّدهادی خسروشاهی، چاپ دوم، قم، دارالتبلیغ اسلامی، 1353، 214 ص. مجلد دوم این کتاب در چاپ سوم آن، به مجلد اول ضمیمه شده که شامل کشورهای دیگر آفریقایی از جمله الجزایر(7 ) و سودان وبروندی و....است. این اثر یکی از تألیفات خوب آقای خسروشاهی است که ضمن آن تاریخ بخشی از این قاره سیاه استعمار زده را روشن کرده و به حرکت های آزادی بخش هم پرداخته است.
مسلمانان هند و کشمیر، تهران، انتشارات فراهانی، چاپ دوم، 1344، 156 ص. درباره مبارزات مسلمین در هند و کشمیر...
اسلام دین آینده جهان، قم، انتشارات نسل جوان، 1351 (ترجمه ای از متن گفتگوهای برنارد شاو با عبدالعلیم صدیقی که مقالات و مقدماتی هم بر آن افزوده شده است).
اسلام و علم به ضمیمه رساله قضا و قدر، از سیّد جمال الدین اسدآبادی، با مقدمه حمیدالله حیدرآبادی، ترجمه و توضیحات از سیّدهادی خسروشاهی، تبریز، سعدی، 1348.
راه اسلام، بلای استعمار، آیت الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء به اهتمام و مقدمه و ترجمه سیّدهادی خسروشاهی، تبریز و قم، 1343، 72 ص. در روی جلد این کتاب، این عنوان در بالا آمده است: «در راه انقلاب فکری اسلامی»، این عنوانی بود که برای برخی از انتشارات دیگر ایشان هم به کار رفت، از جمله در بالای ترجمه کتاب جرج جرداق: «والامام علیّ صوت العدالة الانسانیة»(8 ). نخستین بخش های این کتاب در سال 1338 ترجمه شد. ادامه آن در سال 1344 انجام شد و مؤسسه فراهانی آن را در چند جلد چاپ کرد، و بعدها در سال 1369 در قم توسط نشر خرم و در نهایت در پنج مجلد و 3500 صفحه توسط نشر شروق در سال 1379 منتشر شده است.
انجیل و مسیح، آیت الله محمد حسین کاشف الغطاء ترجمه و مقدمه: سیّدهادی خسروشاهی، با مقدمه مهندس بازرگان (با تاریخ 1335 ش)، قم، کتاب فروشی طباطبائی، 240 ص. (چاپ جدید: با اضافاتی، تحت عنوان «پژوهشی درباره انجیل و مسیح»، 1370).
عدالت اجتماعی در اسلام، سیّد قطب، ترجمه محمدعلی گرامی، سیّدهادی خسروشاهی، چاپ هشتم، 1352. 510 ص. این اثر، یکی از پرفروش ترین آثار سیّد قطب در ایران بود که چاپ بیست و پنجم آن در سال 1379 توسط نشر شروق عرضه شد.
ما چه می گوییم، (بخش هایی از کتاب دراسات اسلامیه) سیّد قطب، ترجمه سیّدهادی خسروشاهی. نخستین بار این ترجمه در اواسط دهه 40 در هفته نامه ندای حق به مدیریت مرحوم سیّد حسن عدنانی و بخشی در نشریه استوار قم و بعدها با این نام «ما چه می گوییم» به صورت مستقل چاپ شد. چاپ بیست و دوم آن در سال 1370 توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی عرضه شده است.
اسلام و صلح جهانی، سیّد قطب، ترجمه سیّدهادی خسروشاهی، زین العابدین قربانی، تاریخ مقدمه 1342 ش.
انسان و مادیگری، و اسلام، محمد قطب، ترجمه سیّدهادی خسروشاهی، نام عربی این اثر «الانسان بین المادیة والاسلام» است که آقای خسروشاهی آن را در سال 1348 به فارسی ترجمه کرده است.
دنیای اسلام، سیّدهادی خسروشاهی، چاپ شده در کتاب «محمد(صلی الله علیه وآله) خاتم پیامبران» که بعدها به صورت مستقل با نام دنیای اسلام و پس از انقلاب(1370) با نام «شناخت آماری جهان اسلام» چاپ شد. این کاری بود که آقای خسروشاهی، به درخواست آقای مطهری و برای حسینیه ارشاد انجام داد.
دو مذهب، چاپ در مکتب تشیع، 1342 ش. تجدید چاپ همان سال به طور مستقل تحت عنوان: «در راه انقلاب فکری اسلامی» در قم و سپس توسط شرکت سهامی انتشار در تهران.(9 )
اسلام و هیئت، سیّد هبة الدین شهرستانی، ترجمه و تکمیل از سیّدهادی خسروشاهی، چاپ دوم، سال 1347 ش. و چاپ پنجم توسط مطبوعاتی دارالعلم قم با تجدید نظر و اضافات در 504 صفحه.

***
آقای خسروشاهی بر تعدادی از کتاب مقدمه نوشته اند که برخی عبارت است از:
بحثی درباره ماتریالیسم و کمونیسم، ناصر مکارم شیرازی، مقدمه از: سیّدهادی خسروشاهی،قم، نسل جوان، 1384(1344ش).
خاطرات صبحی درباره بابیگری و بهائیگری، فضل الله مهتدی صبحی، مقدمه از: سیّدهادی خسروشاهی، تبریز انتشارات سروش 1344 و قم، دارالتبلیغ اسلامی، 1354.
مبارزات ضداستعماری سیّد جمال الدین اسدآبادی، پرویز لوشانی، با مقدمه سیّدهادی خسروشاهی، قم، دین و دانش، 1347.
سیّد جمال الدین اسدآبادی رهبر نهضت آزادی خواهی در ایران، سیّد حسن تقی زاده، مقدمه از سیّدهادی خسروشاهی، تبریز، سروش 1348 و قم، شفق، 1350.
حس مذهبی یا بعد چهارم روح انسانی، ترجمه واقتباس از مهندس بیانی، با معرفی مهندس بازرگان، توضیحات از سیّدهادی خسروشاهی، تهران، کتابفروشی اسلامی، 1346 ش.
واتیکان و رایش سوم، فرید لندر، ترجمه مهدی سمسار، مقدمه از سیّدهادی خسروشاهی، کرمان، انتشارات دین و فرهنگ،1344 ش.
داروینیسم، جعفر سبحانی، مقدمه از: سیّدهادی خسروشاهی، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی، 1352 ش.
نقش سیّد جمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، محیط طباطبائی، به کوشش و مقدمه ای از سیّدهادی خسروشاهی، قم، 1350 (بعدها این کتاب با مقالات بیشتری ـ حدود سی مقاله ـ تجدید چاپ شد).
شیعه، مجموعه مذاکرات علامه طباطبائی با هانری کربن، با مقدمه وتوضیحات علی احمد میانجی و سیّدهادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1355 ش.(10 )
آقای خسروشاهی در سال 1355 در ضمن انتشارات «مرکز بررسیهای اسلامی» کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم علامه طباطبائی را بدون حواشی و شرح مرحوم مطهری، در یک مجلد چاپ کرد و بدین ترتیب مجموعاً نقش فعالی در گسترش اندیشه های علامه طباطبائی داشت.
آقای خسروشاهی همچنین در انتشار آثار حاج سراج انصاری هم از جمله کتاب های «شیعه چه می گوید»، «دین چیست و برای چیست؟» و «نبرد با بی دینی» نقش فعالی داشت و هر سه را با مقدمه و ویرایش کامل در تبریز، نشر بنی هاشمی منتشر ساخت.
ایشان در حال حاضر، مجموعه اسناد نهضت اسلامی ایران را در بیست مجلد در دست انتشار دارد که می تواند گنجینه ای برای تاریخ انقلاب باشد. به علاوه آثار علامه در شانزده مجلد و نیز مجموعه حرکت های اسلامی در بیست و پنج مجلد که تاکنون شش مجلد آن چاپ شده و بقیه در دست انتشار است.(11 )
------------------------------------------------------------------
1. نام کتاب ایشان نثارات الکواکب علی خیارات المکاسب، تدوین و مقدمه: سیّدهادی خسروشاهی، قم، مرکز بررسیهای اسلامی، 1412 ق.
2. نام این کتاب (معنی حدیث الغدیر) است که امام موسی صدر بر آن مقدمه نوشت و به اهتمام آقای سیّدهادی خسروشاهی مرکز بررسیهای اسلامی در سال 1356 آن را منتشر ساخت.
3. رجوع شود به بازچاپ آن با همین عنوان و به کوشش سیّدهادی خسروشاهی توسط انتشارات شروق (متعلق به خود آقای خسروشاهی) در سال 1379. به یک نمونه ستایش بازرگان از این نشریه که در زندان به دستش رسیده و از آن با عبارت خیلی آزادی خواهانه و مبارزانه است یاد کرده، بنگرید به: خاطراتی از دوران زندان، مهندس بازرگان (تهران 1376) ص 241. این مجموعه بار نخست توسط انتشارات سروش در سال 1368 به چاپ رسید.
4. رجوع شود به: فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، تهران، اطلاعات، 1375
5. طبعاً در این زمینه و دیگر موضوعات، ایشان بعد از انقلاب نیز فعال بوده است. از جمله اخیراً مجموعه آثار سید جمال الدین که یکبار در قم و در 7 جلد منتشر ساخته و همچنین کتاب زندگی و مبارزات سیّد جمال الدین اسدآبادی، از: لطف الله جمالی، صفات الله جمالی، سیّد حسن تقی زاده را به چاپ رسانده است. همین طور مجموعه اسناد وزارت خارجه انگلیس، مربوط به سیّد جمال موجود در مرکز اسناد انگلیس.
6. این کارها، عمده توسط انتشارات شروق منتشر شده وبخشی از آثار در دوره اقامت ایشان در مصر، در قاهره عرضه شده که از آن جمله مجموعه آثار سیّد جمال الدین اسدآبادی در 9 جلد است.
7. درباره الجزایر به طور خاص، آقای خسروشاهی چندین مقاله در مجله مکتب اسلام نوشت. رجوع شود به: مکتب اسلام، سال چهارم، شماره سوم.
8. رجوع شود به: امام علی و حقوق بشر، ترجمه سیّدهادی خسروشاهی، ج1، ص 76 (تهران، شروق، 1379).
9. کتاب بیش از سی بار تجدید چاپ شده و در مقدمه چاپ جدید آمده است که: «نسخه ای از کتاب را توسط آقای لواسانی در زمانی که امام در قیطریه تحت نظر بود برای ایشان فرستادم و حضرتش جواب دادند که کتاب شما را دو بار خواندم و برای شما دعا کردم».
10. آقای خسروشاهی بعدها مجموعه مقالات و رسائل علامه طباطبائی را هم در چند جلد، سال 1370 به چاپ رساند.
11. نقل از کتاب: «جریان ها و سازمان های مذهبی- سیاسی ایران»، صفحه 654 و به بعد، تألیف محقق معاصر، حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، چاپ ششم، بهار 1385.

گفتنی است آثار زیر از این اندیشمند و کارشناس برجسته نهضتهای اسلامی معاصر در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است:
خاطرات زندگی صبحی و تاریخ بابیگری و بهائیگری
فدائیان اسلام : تاریخ ، عملکرد ، اندیشه
مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل سنت
یادنامه امام موسی صدر
غرب، واتیکان و دنیای اسلام
و مجموعه کامل آثار علامه طباطبایی که به کوشش ایشان از سوی بوستان کتاب قم منتشر شده است.