محمدرضا شفیعی کدکنی

محمد رضا شفیعی کَدْکَنی (زادهٔ ۱۹ مهر ۱۳۱۸ در کدکن تربت حیدریه) از نویسندگان و شاعران امروز ایران است. تخلص وی در شعر م. سرشک است.
محمدرضا شفیعی کدکنی در نوزده مهر ۱۳۱۸ در کدکن از توابع تربت حیدریه در خراسان به دنیا آمد. شفیعی کدکنی هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از آغاز کودکی نزد پدر خود (که روحانی بود) و مرحوم ادیب نیشابوری دوم به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت (در هفت سالگی تمام الفیه ابن مالک را از حفظ بود) و فقه، کلام و اصول را نزد آیت الله شیخ هاشم قزوینی فراگرفت. اما پس از مرگ شیخ هاشم قزوینی (معروف به فقیه آزادگان) تا آخرین مراحل درس خارج فقه را نزد آیت الله میلانی خواند و در این دوره با آیت الله العظمی سید علی خامنه ای همدرس بود. او به پیشنهاد مرحوم دکتر علی اکبر فیاض در دانشگاه فردوسی مشهد نام نویسی کرد و در کنکور آن سال نفر اول شد و به دانشکدهٔ ادبیات رفت و مدرک کارشناسی خود را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی و مدرک دکتری را نیز در همین رشته از دانشگاه تهران گرفت.

شفیعی کدکنی از سال ۱۳۴۸ تاکنون (۱۳۹۱) به درخواست دانشگاه تهران استاد دانشگاه تهران است. مرحوم استاد بدیع الزمان فروزانفر زیر برگهٔ پیشنهاد استخدام وی نوشت «احترامی است به فضیلت». شفیعی از جمله دوستان نزدیک مهدی اخوان ثالث شاعر خراسانی به شمار می رود و دلبستگی خود را به اشعار وی پنهان نمی کرد.

دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی روز پنجشنبه ۵ شهریور ۱۳۸۸ تهران را به مقصد آمریکا ترک کرد. او برای استفاده از یک فرصت مطالعاتی به مؤسسه مطالعات پیشرفتهٔ پرینستون رفت تا در باب تاریخ و تطور فرقهٔ کَرامیه تحقیق کند و پس از ۹ ماه دوری از وطن به ایران بازگشت و پس از بازگشت به ایران بر سر کرسی تدریس خود در دانشگاه تهران حاضر شد.
شفیعی کدکنی سرودن شعر را از جوانی به شیوهٔ قدمایی آغاز کرد و پس از چندی به سبک نو مشهور به نیما یوشیج روی آورد. با انتشار دفتر شعر در کوچه باغ های نشابور نام آور شد. آثار شفیعی را می توان به سه گروه انتقادی و نظری و مجموعه اشعار خود وی تقسیم کرد. آثار انتقادی این نویسنده، شامل تصحیح آثار کلاسیک فارسی و نگارش مقالاتی در حوزه نظریه ادبی می شود، که بخشی از آن ها در زیر آورده شده اند. در میان آثار نظری شفیعی کدکنی کتاب موسیقی شعر جایگاهی ویژه دارد و در میان مجموعه اشعارش در کوچه باغ های نشابور آوازه بیشتری دارد. زمزمه ها، شبخوانی، از زبان برگ، بوی جوی مولیان، از بودن و سرودن، مثل درخت در شب باران، هزاره دوم آهوی کوهی، صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، با چراغ و آینه (در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران)، تصحیح اسرارالتوحید نوشته محمدبن منور، تصحیح تاریخ نیشابور نوشته حاکم نیشابوری، تصحیح آثار عطار نیشابوری، تصحیح مختارنامه، تصحیح مصیبت نامه، تصحیح منطق الطیر، تصحیح اسرارنامه، تصحیح دیوان عطار و ترجمه آفرینش و تاریخ نیز از جمله آثار محمدرضا شفیعی کدکنی است.

تصحیحات او نمونهٔ اعلای تصحیح انتقادی متن است، اسرارالتوحید، مصیبت نامه، الاهی نامه، منطق الطیر، اسرارنامه، مقامات و حالات ابوسعید، نوشته بر دریا (مقامات ابوالحسن خرقانی)، مرموزات اسدی در مرموزات داوودی، بهترین نمونه های تصحیح انتقادی متن در ادبیات فارسی هستند.

او از تنها محققین تاریخ و ادب فارسی است که به تاریخ کرامیه پرداخته و کتابی منقح در این باب فراهم کرده است، که به زودی از سوی نشر سخن چاپ خواهد شد.

کتاب های دیگر او مثل موسیقی شعر، صور خیال، ادوار شعر فارسی، زمینه های اجتماعی شعر فارسی، از جامی تا روزگار ما امروزه از کتاب های کلاسیک نقد ادبی محسوب می شوند و خواندن آن برای هر دانشجوی علاقه مند به نقد ادبی و نظریهٔ ادبیات واجب است.

او علاقه مند به شعر فارسی است و علاقهٔ او به عرفان و نقد ادبی هم از همین جا نشأت می گیرد.

وی در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه آورده است که آنچه در زبان فارسی به «آن» معروف است و می توان آن را جوهره جمال دانست، در زبانهای دیگر وجود ندارد. او همچنین شعر فارسی را به خاطر مسئله ردیف که در هیچ زبان دیگری امکان کاربرد آن را نمی توان یافت، ممتاز دانسته است. شفیعی کدکنی همچنین در این کتاب شطح را نوعی شکستن تابوها معرفی نموده و شطحیات حلاج را به طور ضمنی با کتاب زایش تراژدی نیچه مقایسه کرده است که در هر دو به تجربه بیان «بیان ناپذیرها» پرداخته شده است. نکته تازه ای که ایشان در این زمینه بیان می کنند به ساختار شطح و اینکه اخباری باشد (مانند سبحانی ما اعظم شانی) یا انشایی (انالحق) و تاثیر متفاوت این دو بیان باز می گردد. یکی از بحث های جذاب این کتاب پاسخ به این سؤال است که چرا شاعران عرب به اندازه شاعران فارسی زبان از آیات قرآن در اشعار خود استفاده ننموده اند. شفیعی کدکنی محور این کتاب خود را بر این عقیده که برای بسط و درک تجربه دست نیافتنی صوفی به ناچار باید از سخنان و زبانی که به کار برده است کمک گرفت، استوار نموده است و بیان می کند که گاه حرکت از صوت به صورت و معنی بسیار بارز است. یکی از مثالهایی که او به آن اشاره نموده شعری است از شاعری با نام علی ابن حسین مغربی که قصیده ای در حالت تب و هذیان سروده بدین شکل که:

دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَبی / انا علی بی الحسین المغربی

شفیعی کدکنی در این اثر خود برای شرح مفهوم سبک شناسی عرفانی می گوید: «هر نگاه هنری به الاهیات و دین» می تواند ویژگی های اسلوبی و سبکی خاص خود را داشته باشد، که همان سبک شناسی عرفانی است. وی همچنین معتقد است که در سرتاسر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، با دو گونه تصوف روبرو هستیم که یکی تصوف قبل از ابن عربی یا تصوف خراسانیست و دیگری تصوف بعد از ابن عربی، و این دو مکتب را بر روی مثلثی نشان می دهد که نقطه صعود یک ضلع آن مثنوی معنوی است و راس ضلع دیگر، ابن عربی است که به مرور با نزدیک شدن به عرفان قاجاری و قرن سیزدهم، با نزول همراه می شود.
آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه
۱. صور خیال در شعر فارسی
۲. موسیقی شعر
۳. تصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منور بن ابی سعد بن ابی طاهر بن ابی سعید میهنی
۴. تصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوری
۵. از مجموعهٔ آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن:
مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه
مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت نامه
مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق الطیر
مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه
مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی نامه
مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار(هنوز به چاپ نرسیده است)
مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرةالاولیاء(هنوز به چاپ نرسیده است)
۶. مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه
۷. مفلس کیمیافروش دربارهٔ شعر انوری، انتشارت سخن
۸. زبور پارسی نگاهی به زندگی و غزل های عطار، نشر آگاه
۹. تازیانه های سلوک در بارهٔ قصاید سنایی، نشر آگاه
۱۰. در اقلیم روشنایی تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه
۱۱. شاعر آیینه ها بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه
۱۲. آن سوی حرف و صوت گزیدهٔ اسرارالتوحید، انتشارات سخن
۱۳. از مجموعهٔ میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن:
دفتر روشنایی (دربارهٔ بایزید بسطامی)
نوشته بر دریا (دربارهٔ ابوالحسن خرقانی)
چشیدن طعم وقت (دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر)
در هرگز و همیشهٔ انسان (دربارهٔ خواجه عبدالله انصاری)
درویش ستیهنده (دربارهٔ شیخ جام ژنده پیل)
زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک شناسی نگاه عرفانی
۱۴. مقدمه، تصحیح و تعلیقات برحالات و سخنان ابوسعید تألیف جمال الدین ابوروح لطف الله بن ابی سعید بن ابی سعد، انتشارات سخن
۱۵. ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت، انتشارات سخن
۱۶. زمینهٔ اجتماعی شعر فارسی، انتشارات اختران ۸۶
۱۷. قلندریه در تاریخ دگردیسی های یک ایدئولوژی، انتشارات سخن ۸۶
۱۸. ترجمهٔ تصوف اسلامی و رابطهٔ انسان و خدا، نوشتهٔ رینولد نیکلسون نشر سخن
۱۹. تصحیح غزلیات شمس تبریز انتشارات سخن ۸۸
۲۰. مقدمه نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومهٔ علی نامه، انتشارات میراث مکتوب ۸۸
۲۱. مقدمهٔ تحلیلی و تعلیقات بر دیوان قائمیات، نویافته ترین دیوان شعری مذهب اسماعیلیه، به تصحیح دکتر جلال بدخشانی، انتشارات میراث مکتوب
۲۲. با چراغ و آینه در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران، انتشارات سخن، ۹۱
۲۳. حالات و مقامات م. امید (مهدی اخوان ثالث)، انتشارات سخن، ۹۱
۲۴. شاعری در هجوم منتقدان، نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، نشر آگه، ۱۳۷۵
۲۵. مقدمه، تصحیح و تعلیقات مرموزات اسدی در مزمورات داودی از نجم الدین رازی، انتشارات سخن
۲۶. رستاخیز کلمات درس گفتارهایی دربارهٔ تئوری فرمالیسم روسی، انتشارات سخن، ۹۲
۲۷. گزیدهٔ غزلیات شمس، ناشر: شرکت سهامی کتاب های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر
۲۸. ترجمهٔ آوازهای سندباد سرودهٔ عبدالوهاب البیاتی، انتشارات نیل، ۱۳۴۸
۲۹. شعر معاصر عرب انتشارات سخن