ابن مسکویه

احمد بن محمد رازی (مِسکَوَیه)(۳۲۰-۴۲۰ق)، فیلسوف، ادیب، مورخ و منشی آل بویه. مسکویه، در رشته های گوناگون تاریخ، علم کلام، فلسفه و پزشکی تبحر داشت. او به کیمیاگری و علوم غریبه علاقه مند بود.
رنگ فلسفی آثار ابن مسکویه سبب شده است که شیعیان بیش از اهل سنت آن ها را بپذیرند.
خود وی مانند فارابی و اخوان الصفا از معتقدان به تشیع فلسفی بود. وی سال ها مصاحب و ندیم بویهیان بغداد و ری بود.
بسیاری از نویسندگان متاخر، ابوعلی مسکویه را بر مذهب شیعه دانسته اند. تجارب الامم در علم تاریخ و تهذیب الاخلاق در علم اخلاق از مهم ترین آثار اوست.

احمد بن محمد رازی در حدود سال ۳۲۰ ق در اطراف ری متولد شد. از دوران رشد ابوعلی اطلاع چندانی در دسترس نیست، اما چنین می نماید که زندگی آرامی نداشته است. وی روش پدر و مادرش را در تربیت خود نکوهیده است. گویا پدرش او را به خواندن وروایت اشعار جاهلی عرب وا می داشته و او خود در آغاز جوانی به خوشگذرانی مشغول بوده و سپس به تهذیب نفس پرداخته است.

حدود دو دهه نخستین عمر خود در ری گذراند سپس به بویهیان بغداد پیوست و حدود ۱۲ سال مصاحب و ندیم ابومحمد حسن مهلبی، وزیر امیر معزالدوله دیلمی بود. آنگاه مدت ۷ سال نیز در خدمت ابن عمید در دربار رکن الدوله در ری بود و سمت کتابداری و نگاهداری اسناد و مدارک را داشت.
پس از قتل ابوالفتح ابن عمید، همکاری با دستگاه صاحب بن عباد را نپذیرفت. چه خود را همپایهٔ وی می دانست و مستقیماً به خدمت یکی از فرمانروایان آل بویه درآمد. پس از مرگ عضدالدوله به خدمت پسرش، صمصام الدوله رسید.
یاقوت ابن مسکویه را مجوسی نومسلمان خوانده است، اما با توجه به نام پدرش -محمد- بعید است که ابوعلی خود مسلمان زاده نشده باشد. خاصه آنکه در هیچ منبع دیگری این معنی یاد نشده است و اینکه بسیاری از نویسندگان متأخر، ابوعلی مسکویه را بر مذهب شیعه دانسته و بر تشیع او استدلال کرده اند.
تاریخ درگذشت وی در سال ۴۲۰ یا ۴۲۱ق گزارش شده است.

ابوعلی در غالب زمینه های حکمت نظری و عملی به ویژه در فن تهذیب اخلاق کوشیده، تا آنجا که برخی لقب معلم سوم به وی داده اند.

ابن مسکویه حتی به تاریخ به عنوان آزمایشگاه فلسفه عملی خود می نگریست، چنانکه می توان او را پیشرو نویسندگان علمی تاریخ به شمار آورد. از ویژگی های تفکر او به اندرزنامه های ملل گوناگون است که آن ها در جاویدان خرد گرد آورده است. وی در تفکر فلسفی خود بیش از همه متأثر از ارسطو و افلاطون است.

در تهذیب الاخلاق و الفوز الاصغر، علاوه بر این دو فیلسوف، از بقراط، جالینوس، فیثاغورس و پروکلوس نقل قول کرده و آراء آنان را مورد نقد قرار داده است.


از دیگر علوم مورد علاقهٔ وی پزشکی بود به روایت یاقوت حموی او کتابی داشته است به نام الجامع که عزت معتقد است که ابوعلی آن را تحت تاثیر کتاب الجامع الکبیر، معروف به الحاوی محمد بن زکریای رازی نوشته است.

ابوعلی بنابر گزارش ابوحیان توحیدی، در علم کیمیا بسیار کوشیده است. ابوعلی در پاسخ یکی از پرسش های ابو حیان درباره ماهیت علم کیمیا و درستی یا نادرستی آن وعده نوشتن رسالهای داده است که شاید رسالة فی الکیمیا، همان رساله موعود باشد.

ابوعلی مسکویه، هم در اصول علم اخلاق کوشیده و هم در جزئیات که همان استقرا در اندرزها و اندرزنامههاو عملکردهاست، تلاش کرده است. نمونه نخست، کتاب تهذیب الاخلاق و نمونه زمینه دوم، کتاب جاویدان خرد و برخی آثار دیگر اوست.

استادان و شاگردان
وی از معاصران بوعلی سینا بود و با ابوحیان توحیدی و بدیع الزمان همدانی مکاتبه داشت. ابوسلیمان سجستانی، مسکویه را از اعیان زمان دانسته و او را بسی ارج نهاده است. استادان ابوعلی به درستی شناخته نیستند. امام تعدادی از اساتید وی به شرح ذیل است:
ابن خمّار در علوم اوایل (دانش یونان)
ابن کامل در تاریخ
ابوالفضل بن عمید
از شاگردان او نیز می توان از ابوحیان نام برد.

آثار شناخته شده ابوعلی از این قرارند:
- چاپی
تصویر روی جلد کتاب تجارب الامم
تجارب الامم در علم تاریخ، محتوای این کتاب، علاوه بر جنبه های سیاسی، تاریخی، اجتماعی، اداری و تمدنی، شامل مباحث اقتصادی در زمینه های کشاورزی، تأثیرات قیمت، ضرب سکه، ثروت ها و هزینه ها و … است. غالباً اندیشمندان برای بیان دیدگاه های اقتصادی ابن مسکویه به این کتاب مراجعه می کنند.
تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، مهم ترین و جامع ترین کتاب اخلاقی است که از آثار یونانیان به ویژه ارسطو تأثیر پذیرفته و بر اندیشمندان پس از خود (مانند خواجه نصیرالدین طوسی و امام محمد غزالی) تأثیر گذاشته است.
جاویدانْ خِرَد، عنوان کتابی در اندرزنامه نویسی
الفوز الاصغر
فوز السعاده
الهوامل و الشوامل، هوامل مجموعه پرسش های ابوحیان توحیدی و شوامل پاسخ های مسکویه به این پرسش هاست و....
- خطی
رسالة فی ذکر الحجر الاعظم، که ظاهرا در کیمیاست.
رسالة فی الکیمیا
کتاب الاشربه در داروشناسی
الکنز الکبیر درکیمیا