محمدابراهیم آیتی بیرجندی

دکتر محمد ابراهیم آیتی فرزند شیخ محمد قائنی از وعاظ و خطبای بزرگ و دانشمند خراسان و ایران در سال 1294 هجری شمسی در روستای گازار از توابع شهرستان بیرجند در خانواده ای روحانی متولد شد. خاندان آیتی یکی از خاندان های فرهنگی و دینی بانفوذ در جنوب خراسان است که علمای بزرگی هم چون آیت الله شیخ محمد باقر آیتی از این خاندان برخاسته است. محمد ابراهیم آیتی از هفت سالگی به فراگیری قرآن مجید و کتاب های فارسی مشغول گردید. در سیزده سالگی برای تحصیل به مدارس دینی شهر بیرجند رفت و از محضر بزرگانی هم چون حاج شیخ محمدباقر آیتی، حاج شیخ محمد حسین آیتی، شیخ غلامرضا فاضل، حاج شیخ محمد علی ربانی و ملا محمد دهکی کسب فیض کرد. در سال 1312 جهت ادامۀ تحصیل به حوزۀ علمیۀ باقریۀ مشهد عزیمت کرد و در آن جا از محضر بزرگانی چون میرزا حسین فقیه سبزواری، میرزا مهدی اصفهانی، شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی، ادیب نیشابوری و حاج شیخ حسن پایین خیابانی بهره جست. پس از آن از سال 1320تا 1329 در بیرجند به موعظه و تدریس اشتغال داشت.
دکتر محمد ابراهیم آیتی از نخستین روحانیونی است که افزون بر تحصیلات سنتی مذهبی به دانشگاه رفت و عالی ترین سطوح تحصیلات دانشگاهی را فرا گرفته و به تدریس در دانشگاه پرداخته است. وی از سال 1334 در دانشکدۀ علوم معقول و منقول آن زمان به تدریس پرداخت. در سال 1340 از رشتۀ معقول و منقول دانشگاه تهران به اخذ درجۀ دکتری نایل گردید و سپس در تهران اقامت کرد.

مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی از عالمان ذی فنونی است. از همه مهم تر، آیتی محقق و پژوهشگری برجسته و بی نظیر در تاریخ صدر اسلام بوده و ترجمه ها وتألیفات مهمی دربارۀ تاریخ صدر اسلام دارد؛ مثل «ترجمۀ تاریخ یعقوبی»، «ترجمۀ البلدان یعقوبی» و تالیف «تاریخ پیامبر اسلام» که با تعلیقات و اضافاتی از دکتر ابوالقاسم گرجی از سوی دانشگاه تهران چندین بار چاپ گردیده است و به همین جهت بسیار مورد توجه بزرگانی چون مرحوم شهید مطهری قرار داشته است.
شهید مطهری دربارۀ ایشان می گوید:
«آقای آیتی یک مورخی است نسبت به تاریخ صدر اسلام، که من به جرأت می توانم بگویم در همۀ تهران و شاید در همۀ کشور، کسی نداریم که به تاریخ صد سالۀ اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزئیاتش را می داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسید، یک یک آدم هایش را می شناسد. حتی گاهی می گوید پدرش کیست، مادرش کیست، خویش و تبارش کیستند. حرفی که این مرد بگوید سند است... ایشان آخرین اثری که تألیف کرده اند و دانشگاه چاپ کرده است، کتابی است در تاریخ اندلس. کتاب بسیار خوبی است و دربارۀ حادثه اسلامی بزرگی است که ما مسلمانان و بالاخص ایرانی ها در موضوع این حادثۀ خیلی تقصیر کرده ایم. این تاریخ را بگیرید و بخوانید.»
به گفتۀ ابوالحسن آیتی، مرحوم دکتر آیتی در تفسیر هم تبحر داشته است. علاوه بر جلسات هفتگی تفسیری که در طول ده سال داشته است، و نیز تصحیح تفسیر لاهیجی که در سال 1340 از سوی اداره اوقاف چاپ شد، به دلیل تخصص تاریخ صدر اسلام، بر شأن نزول آیات تسلّط تام داشته و به همین جهت تصمیم به نگارش تفسیری از بعد تاریخی داشته است که اجل مهلت نداده است. با توجّه به تبحّر و تخصّص و اشراف ایشان بر تاریخ اسلام، نگارش این تفسیر می توانست نکات بسیاری را در شأن نزول آیات روشن کند و حقاً که جای چنین تفسیری هم در بین شیعه و هم در میان اهل سنّت خالی است.

مرحوم آیتی افزون بر تخصص در دانش های مختلف، بر زبان انگلیسی و عربی هم در سطح عالی تسلط داشت؛ هم از زبان انگلیسی وهم از زبان عربی، ترجمه های بسیار ارزنده ای از وی بر جای مانده است. نخستین ترجمۀ او از کتاب «افکار جاوید محمد (ص)»، تألیف محمد علی لاهوری از انگلیسی به فارسی برندۀ جایزه نیز شده است، هم چنان که وی دو جلد «تاریخ یعقوبی» و یک جلد کتاب جغرافیایی یعقوبی یعنی «البلدان» را از عربی به فارسی بازگردانده است که ترجمۀ برگزیدۀ سال شده است. این دو کتاب در سال 1343 از سوی «بنگاه ترجمه و نشر کتاب انتشار» یافته است. هم چنین ایشان، کتاب «شهدای اسلام» را به زبان عربی تالیف کرده است که سال ها بعد از درگذشت محقق عرب آقای حبیب طاهری آن را در سال 1371 شمسی در بیروت چاپ کرد.

مرحوم دکتر آیتی از مبلغان مشهور و تأثیر گذار دهۀ چهل ایران بوده است. پخش سخنرانی های ایشان از رادیو که در آن زمان جدیدترین و مدرن ترین وسیلۀ ارتباط جمعی بود و شنوندۀ بسیاری هم داشت، نقش مهمی در احیا و تقویت روحیۀ دینی و مذهبی مردم ایران داشته است. تبحر علمی و توانایی تبلیغی ایشان موجب شد که ایشان با همکاری یکی دیگر از علمای آن زمان، کتاب « سرمایۀ سخن» را برای غنا بخشیدن به محتوای سخنرانی وعاظ و خطبای مذهبی تهیه و تدوین کند. افزون بر آن مرحوم آیتی، از شخصیت هایی تأثیر گذار دینی در این دوره بودند که توانستند در میان جوانان و دانشگاهیان نقش آفرین باشد. بعد از جنگ جهانی دوم، فعالیت علمای بیدار در کشورهای مختلف اسلامی در برابر موج دین ستیزی شروع می شود. علمای سنتی توانایی مقابله با این امواج دین ستیزی را نداشتند. از این رو تعداد اندکی از عالمان وارد این عرصه شدند که مرحوم آیتی یکی از این عالمان بود. مرحوم آیتی همراه با شهید مطهری، شهید بهشتی و مرحوم طالقانی نقش مهمی در تجدید حیات هویت اسلامی جوانان در تهران داشته است. آیتی در انجمن اسلامی مهندسان، جلسات ماهانۀ دینی داشته است که این سخنرانی ها بلافاصله تایپ و تکثیر میشده و با استقبال فراوانی نیز روبرو گشته است. یکی از تلاشهای تحسین برانگیز ایشان، تلاش در راه انتشار کتاب های مذهبی بود که از آن جمله تلاش گروهی ایشان و همراهانش منشأ ایجاد «شرکت انتشار» گردید. به نوشتۀ علی اکبر غفاری، مرحوم دکتر آیتی، حجت وآیتی برای دیگران بود. از ابتدای عمر تا روزی که از دنیا رفت، هم چون سربازی فداکار و وظیفه شناس و از خود گذشته در جبهه مشغول انجام وظیفه بود. مردی دانشمند، با تقوا، دور از هوی، کثیر الاطلاع، متبحر و با حقیقت بود.

مرحوم آیتی از خطبایی بوده است که در خطابه اش، بر حفظ موازین علمی تأکید داشته است و به همین جهت در خطابه هایش نخست، به مستند سخن گفتن بسیار توجه داشته و به جد با گزافه گویی در مسایل دینی و تاریخی مخالف بوده است. وی از همین رو، کتاب « سرمایۀ سخن» را در هشتاد مقاله با همکاری سید محمد باقر سبزواری با هدف ارتقا و غنی سازی سطح علمی و محتوایی تبلیغ دینی، نگاشته است. همچنین در خطابه هایی که در دهۀ آخر عمرش داشته است (بررسی تاریخ عاشورا)، افزون بر مستند سخن گفتن به استناد به منبع معتبر، تأکید داشته است. سعی وی در سخنرانی ها این بوده است که بر اساس منابع علمی سخن بگوید و تلاش جدی در زدودن خرافه و تحریف از موضوعات دینی و تاریخی داشته است. هم چنین برای مبارزه با تفسیرهای ناصواب از حقیقت عاشورا و تحلیل دقیق حرکت و رفتار امام و یاران و خاندان ایشان، سخنرانی هایی را در ایام محرم ایراد کرده است که در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» گرد آمده است. البته این سخن به معنای این نیست که کار ایشان هیچ عیب و نقص ندارد. نگاهی به مطالب و منابع دو کتاب «سرمایۀ سخن» و «بررسی تاریخ عاشورا»، نشان می دهد که مرحوم آیتی در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» که چند سالی بعد از «سرمایۀ سخن»، ایراد شده است، دقت و وسواس بیشتری نسبت به کتاب قبلی دارد و روحیۀ اجتهادی وانتقادی نسبت به منابع و مطالب در این کتاب بسیار پر رنگ تر دیده می شود.
دکتر آیتی در روز جمعه هفدهم مهرماه 1343 در حالی که عازم درس تفسیر به سوی شمیران بوده در حادثۀ تصادف در سن 49 سالگی درگذشت. پیکر ایشان پس از تشییع در تهران به قم انتقال یافت و در این شهر مقدس آرمید.
آثـار :
1. افکار جاوید محمد(ص)، پیامبر اسلام (ترجمه از انگلیسی).
2. تصحیح و تنقیح مثنوی مقامات الابرار، تهران: 1337.
3. آیینۀ اسلام (ترجمه از عربی)، تهران: شرکت انتشار، 1339.
4. سرمایۀ سخن ، با همکاری سید محمد باقر سبزواری، 1339.
5 . «فهرست ابواب و فصول اسفار»، یادنامه ملاصدرا، 1340.
6 . تصحیح تفسیر شریف لاهیجی، (3و4) تهران: اداره کل اوقاف، 1340 .
7. گفتار عاشورا ، با همکاری آیت الله طالقانی، بهشتی، مطهری و دیگران، تهران: شرکت انتشار، 1341.
8. تاریخ اندلس و حکومت مسلمین در اروپا، دانشگاه تهران، 1341.
9. مرجعیت و روحانیت، (با همکاری چند تن دیگر) تهران: شرکت انتشار، 1341.
10. ترجمۀ تاریخ یعقوبی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1342.
11. جهان در قرن بیستم (ترجمه از انگلیسی)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1342.
12. ترجمۀ البلدان یعقوبی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343.
13. سیمای امیرالمؤمنین از مسجدالحرام تا مسجد کوفه. سخنرانی هایی در جلسۀ ماهانه دینی است که ابتدا در جلد سوم کتاب گفتار ماه، و سپس به صورت مستقل نیز چاپ شده است.
14. مجموعۀ سخنرانی ها در مورد شخصیتهای برجستۀ عالم اسلام و مقالات و سخنرانی های علمی و تحقیقی.
15. مقولات عشر، که پایان نامه دکترای ایشان بوده است.
16. بررسی تاریخ عاشورا (مجموعۀ هفده سخنرانی در رادیو ایران در سالهای42 – 1343 ) با مقدمۀ استاد علی اکبر غفاری، 1347.
17. تاریخ پیامبر اسلام، به کوشش دکتر ابوالقاسم گرجی دانشگاه تهران، 1361.
18. خطبههای رسول اکرم (به زبان عربی) تاکنون چاپ نشده است.
19. شهداء الاسلام فی عصر الجاهلیة ، بیروت: 1371، ترجمۀ آن به نام شهدای اسلام در عصر رسالت، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
20. «راه و رسم تبلیغ»، گفتار ماه ، ج2 .
21. «کتاب و سنت»، گفتار ماه ، ج 1.
22. «همه مسؤول یکدیگریم» (امر به معروف و نهی از منکر)، همه مسؤول یکدیگریم ، تشیع، 1356.