مبانی، مفاهیم و وظایف سیاسی نهج البلاغه

معرفی کتاب

نهج‌البلاغهٔ امیرمؤمنان (ع) مشتمل بر مباحثی است که با‌توجه‌به شرایطی که امام به‌ویژه در دوران زمامداری جامعهٔ اسلامی با آن مواجه بوده‌اند به تناسب به آن‌ها پرداخته‌ شده است. خطبه‌های امام که در اوج فصاحت و بلاغت است، برگرفته از مسائلی است که امام در دوران زمامداری با آنان مواجهه داشته و بدون تمهید مقدمات لازم برای یک خطابه به‌صورت مقطعی و خاص و با توجه به پیشامدهای مختلف ایراد گردیده است. رویکرد انسانی و اخلاقی و عقلانی امام به مسائل مربوط به انسان و اجتماع و حکومت از فرازهای مهم و مبنایی در خطبه‌ها و همچنین نامه‌ها و سخنان کوتاه آن حضرت می‌باشد. رویکردی که در‌عین‌حال برخاسته از جهان‌بینی اسلامی و توحیدی است و با فرجام‌گرایی اخروی پیوند و قرابت می‌یابد. تحلیل محتوای کمی و کیفی نهج‌البلاغه در حوزه‌ها و ساحت‌های مختلف توحیدی، دینی، اعتقادی و کلامی تاریخی و سیاسی و اجتماعی قابل مطالعه و پژوهش‌های عمیق و بنیادی است.

در این اثر و در این جستار پژوهشی، تلاش شده است خوانشی از مباحث مختلف مربوط به حوزۀ حکمرانی و امر سیاسی و مفاهیم و مبانی مرتبط با آن به‌ویژه با توجه به رهیافت‌های جدید به مباحث مربوط به اجتماع و سیاست در دولت مدرن ارائه گردد. ‌لازم به یادآوری است که ادبیات سیاسی مدرن نیز در پیوند با مسائل بنیادینی قرار دارد که ریشه در خاستگاه اندیشه و فلسفه سیاسی کلاسیک دارد. مفاهیم و مبانی و مبادی حکمرانی جدید با توجه به تحولات جوامع بشری به‌ویژه در دوران معاصر دستخوش تحول و تطور شده؛ اما بنیادهای اساسی آن مانند عدالت، اخلاق، انسانیت، حقوق متقابل دولت و مردم، حکمرانی خوب و شاخص‌های کمی و کیفی نظام سیاسی مطلوب‌ و مانند آن‌ها همچنان اصالت و اهمیت خود را حفظ کرده، به‌گونه‌ای که از آن‌ها تعبیر به اندیشه‌های سیاسی پایدار می‌شود. ‌در مجموعۀ مقالات مندرج در این کتاب تلاش شده است رهیافت‌هایی از مسائل مبتلابه جهان سیاست در عصر مدرن، با‌توجه به مباحث و مضامین نهج‌البلاغه در ساحت سیاست و اجتماع و امر سیاسی در سه بخش مبانی، مفاهیم و وظایف سیاسی مورد واکاوی و تحقیق قرار گیرد. خاستگاه عقلانی، انسانی و اخلاقی نهج‌البلاغه در مباحث و گفتمان‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی با رویکرد توحیدی و دینی زمینه پرداختن به این‌گونه مباحث را به‌عنوان بن‌مایه‌های پژوهشی ‌مورد اقبال محققان به‌خوبی فراهم می‌سازد. لازم به‌ذکر است که مقاله‌ها و پژوهش‌های ارائه‌شده در این کتاب و جستارهای نهج‌البلاغه، پژوهشی در امر سیاست و مفاهیم سیاسی عمدتاً متأثر از دیدگاه و رهیافت پژوهشگران محترم و تحلیل آنان از آموزه‌های مختلف در حوزه حکمرانی و کشورداری در نهج‌البلاغه از زوایای تحلیلی‌ گوناگون است. خاستگاه معرفتی توحیدی و خداباوری و آخرت‌محوری در خطبه‌ها و نامه‌های امام علی (ع) در نهج‌البلاغه با واقع‌بینی، اخلاق‌محوری، انسانیت و انصاف و عقلانیت و عدالت به‌گونه‌ای درهم‌آمیخته که امتیاز ویژه و برجسته نهج‌البلاغه را نسبت به مصادر و منابع دیگر مربوط به امر سیاسی و حکمرانی در دو ساحت کلاسیک و جدید به‌خوبی آشکار می‌سازد. در‌عین‌حال که کلام امام معصوم حجت شرعی و فصل‌الخطاب است. از منظر امام نه‌تنها‌ پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری در حوزه عمومی از سوی زمامداران منافاتی با مسئولیت و بازخواست اخروی آنان ندارد، بلکه پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری و خدمت به خلق و اقامه عدل و جلب رضایت عامه نیز در راستای رضایت الهی قابل ترسیم و تنسیق است. حضرت امیر (ع) در نهج‌البلاغه در تبیین مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی از قرآن مجید و رهنمودهای آن و همچنین سیره و گفتار پیامبر خاتم صلوات الله علیه به تناسب بهره می‌جویند. بسامد ارجاع به مصادر قرآنی و سیره نبوی به‌خوبی ترسیم‌کننده خط یکسان توحیدی و اسلامی نهج‌البلاغه در مباحث و گفتمان‌های مختلف به‌ویژه در ساحت اجتماع و سیاست است. از سوی دیگر، نگاه انسانی و اخلاقی حضرت امیر (ع) و ضرورت پایبندی به اصول اخلاقی در حکمرانی حتی در مقابله با دشمنان و همچنین رعایت حقوق شهروندی‌ از امور و مسائل مهم و اندیشه‌برانگیزی است که متفکران و صاحب‌نظران غیرمسلمان را به اعجاب و تحسین واداشته است. جورج جرداق مسیحی آموزه‌های امام در حکمرانی و فرازهای نامه آن حضرت به مالک اشتر را مرجح و مقدم بر اعلامیه جهانی حقوق بشر (Universal Declaration of Human Rights) می‌داند و اشعار می‌دارد که در نامه امام به مالک اشتر چیزی است که در اعلامیه جهانی موصوف نیست و آن عواطف عمیق انسانی است که بر این نامه سایه افکنده است.

در پایان یادآوری این نکته ضروری است که رهیافت اهتمام حضرت امیر در خطبه‌ها و نامه‌ها به عدالت، اخلاق، انصاف، انسانیت و عقلانیت خداترسی و آخرت باوری ناظر بر فعل و عمل سیاسی است. قصد امام علی (ع) نظریه‌پردازی در مسائل مربوط به حکمرانی و امر سیاسی نیست بلکه امام خواستار باور کارگزاران و عمل‌ به موازین و اصول ترسیم‌شده در جامعه اسلامی می‌باشند، لذا آموزه‌های علوی در نهج‌البلاغه کاملاً جنبه کاربردی و عملی دارد و معطوف به سیاست عملی است. جستارهای سیاسی و اجتماعی مطرح‌شده از منظر نهج‌البلاغه در مقالات این کتاب صرفاً بخشی از مباحث و مفاهیم مربوط به سیاست و حکومت به‌ویژه با توجه به اقتضائات زمانی عصر جدید را در بر می‌گیرد و پنجره تتبع و پژوهش در مباحث و مفاهیم دیگر همچنان مفتوح است‌.