امر به معروف و نهی از منکر: مبانی، احکام و آثار آن

مقدمه:

حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی(ره) بعد از بحث مبسوطی که پیرامون حبّ به خدا ارائه دادند، بحث کوتاهی در مورد غیرت در محبت مطرح کردند. سپس به موضوع امر به معروف و نهی از منکر که با این دو بحث ارتباط دارد، پرداختند. ایشان میفرمایند: مبنای امر به معروف و نهی از منکر، از نظر ریشۀ اخلاقی و نفسانی، غیرت دینی است؛ به این ترتیب که حالت نفسانی غیرت روی قلب اثر میگذارد؛ پس اگر انسان آلودۀ به معصیتی شود یا واجبی از او ترک شود، موجب سوز دل او میشود و وقتی لاابالیگری در جامعه رواج یابد و جامعه به سمت فساد رو آورد، قلباً متأثّر میشود؛ زیرا اگرچه غیرت از حالات نفس است، ولی بازده روی قلب دارد. در مقابل اگر جامعه رو به صلاح برود، قلباً خوشحال میشود. اما آنهایی که بر طبق روایات نسبتبه صلاح و فساد جامعه بیتفاوتند، دل آنها منکوس و مسخ شده است. چنین کسانی نسبتبه حدّ و مرز الهی بیخیال هستند. آنها در واقع انسان نیستند؛ بلکه حیوانی بیش نبوده و حتّی رابطۀ آنان با آحاد جامعه، رابطهای حیوانی است نه انسانی و الهی.

نکتۀ اساسی در این مبحث، این است که این بحث با امر به معروف و نهی از منکر از نظر فقهی متفاوت است. امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه فقهی یک واجب کفایی است که دارای مراتب قلبی، لسانی و یدی است، اما این مبحث اصلاً ارتباطی به امر به معروف و نهی از منکر به معنای فقهی آن ندارد؛ بلکه بحث در مورد یک سنخ واجبات و محرّمات درونی یا جوانحی است؛ مانند توبه که از واجبات درونی است و به معنای پشیمانی از گناه است، همچنین واجب فوری هم هست.

امر به معروف و نهی از منکرِ مورد بحث نیز مانند توبه از واجبات درونی است که عبارت از حالت نفسانی است که روی قلب و دل انسان اثر میگذارد و موجب میشود آنچه مورد سخط خداوند و مبغوض اوست، مبغوض انسان هم قرار بگیرد و آن را مکروه بدارد و نسبتبه آنچه مورد حبّ خداوند است، راضی و خشنود شود؛ بنا بر این تعریف برای امر به معروف و نهی از منکر جدای از بحث فقهی یک عنوان دیگری وجود دارد که عبارت است از حرمت رضا به منکر؛ به این معنا که حرام است انسان خشنود باشد و رضا بدهد به ترک معروف و عملی که مورد امر الهی است و همچنین عکس آن؛ به عبارت دیگر، واجب است انسان عمل منکر را مکروه بدارد. از طرف دیگر، ترک واجب که عبارت است از معروف را هم مکروه بدارد.