پریباد... (رمان)

معرفی کتاب

کتاب «پریباد» روایتی اسطوره ای درباره شهری است که یک شبه نابود شده و به نوعی توصیه ادبی نویسنده به هنرمندان و نویسندگان ایرانی است که در آثارشان فرهنگ ایرانی را به نمایش دربیاورند و شکل گرفتن مبانی اندیشه در هنگامه تضاد دنیای قدیم با جدید را واکاوی کنند.
این کتاب، اثر قابل تأملی در بخش رمان های جدید با رویکرد جدی به قصه های عامیانه و افسانه های کهن است. این رمان در بیستمین دوره جایزه کتاب فصل که چندی پیش در سنندج برگزار شد، به عنوان اثر برگزیده در بخش داستان ایرانی انتخاب شد و همزمان در محافل ادبی مورد توجه قرار گرفت.
داستان این رمان درباره شهری بنام پریباد است که ناگهان در یک شب ناپدید شده است. راوی این داستان در همان ابتدا این گونه آورده است:
«هیچ قصه گویی ندیده بودم که قصه پریباد را کاملا بداند. شهری بوده انگار به نام پریباد که یک شب محو می شود و یا طوفان آن را می برد و شاید برعکس (راوی ها، در این مورد دچار تضادهایی شدید بودند) طوفان شهری را می آورد به نام پریباد... بعضی راوی ها می گفتند که ساکنانش دیو بودند، بعضی می گفتند که برعکس! در قصه ها، مکانش را حدود ایزدخواست می دانند در اطراف یزد و در روایت هایی، پریباد را در جغرافیایی متفاوت، کنار جبار بارز، حدفاصل بم با نرماشیر گفته اند. حتی یک قصه گوی زابلی، پریباد را در حدود کوه خواجه خضر، کنار شهر سوخته بوده می دانست. روایت ها پراکنده و پریشان بودند...» ( ص 11 و 12)
در ادامه داستان، شخصیت «پیر ویس»، راوی داستان، ماجراهایی حیرت انگیز از شهر پریباد حکایت می کند؛ ماجراهای عجیب و غریب که آن ها را از پدرش و او از پدر خود و او هم از پدر خود یعنی مهرک، پسر میرزا فرجاد شنیده است. همسرش هم هرچه را درباره پریباد و مردمش و ماجراهای شهر از پدر و مادر و پدربزرگ هایش شنیده، تعریف می کند.
در این رمان، پریباد شهری است که پری های باد محسوس و نامحسوس درآن زندگی می کنند. در جای جای قصه از باد و پری ها یاد شده است؛ چه گاهی که به یاری آدم ها می آمدند و چه وقتی که عنصری می شدند برای تباهی عده ای از ایشان. اما باد پری همیشه در طول رمان حضور دارد و شاد و پرشور می وزد. این باد تا جایی که تکنولوژی وآلات موسیقی یا همان تمدن وارد شهر نشده بود، پناهگاهی بود برای یلان و پهلوانان وحتی مردانی که زور و زر داشتند.

رمان پریباد که روایتی اسطوره ای درباره شهری است که یک شبه نابود شده است، به نوعی توصیه ادبی نویسنده به هنرمندان و نویسندگان ایرانی است که در آثارشان فرهنگ ایرانی را به نمایش در بیاورند و شکل گرفتن مبانی اندیشه در هنگامه تضاد دنیای قدیم با جدید را واکاوی کنند، چرا که علومی در این اثر موضوع تضاد میان دنیای قدیم و جدید را مطرح می کند. او در این باره گفته است، تضاد میان دنیای قدیم و جدید باعث شکل گیری فلسفه و هنر شده است. در تاریخ هم وقتی بشر از گله داری و کوه نشینی بیرون آمد و شهرهایی مانند آتن و پکن ساخته شد، انبوه حکیمان، نویسندگان و فیلسوفان پا به عرصه گذاشتند. همچنان که فیلسوفانی مانند کارل یاسپرس هنوز معتقدند که بنیان فلسفه بر آرای فیلسوفان قدیم متکی است و هنوز فلسفه جدید کاری نکرده و حرفی تازه نزده است؛ در حالی که منادیان نظری دنیای جدید مانند مونتسکیو، ژان ژاک روسو و دیگران هر کدام تحلیلی از جهان جدید دارند.

درباره موضوع تضاد، در نسبت با فضای داستانی رمان پریباد هم می شود گفت در این رمان تضاد بین جهان قدیم و جدید با ورود جهان جدید به ایران در شهر فرضی پریباد شکل می گیرد. در ایران هم مانند بسیاری از کشورهای شرقی؛ مانند هند، چین و غیره، به دلیل استبداد حاکمان، مبانی عینی، ذهنی و نظری دنیای جدید نتوانست وارد شود و این روند در تاریخ قبل تر از 50 سال اخیر ایران با خشونت طی شده است.

داستان پریباد روایت نابودی و محو شدن ناگهانی شهری است که در آن مردم دگر تحمل ظلم و ستم را ندارند و تلاش پهلوانان آن هم راه به جایی نمی برد. داستان روایت راویان مختلفی است که اتفاقات رخ داده در شهر را از دید خود بازگو می کنند.
نویسنده به این نکته واقف است که ورود اسطوره ها و قهرمانان قصه های کهن به داستان و رمان باعث حفظ و ماندگاری آنان می شود. چرایی اهمیت و شناخت اسطوره ها بر کسی پوشیده نیست. تکرار و مرور فرهنگ و تاریخ غنی گذشته خودمان باعث پررنگ شدن و شناخت هویت خودمان می شود.

داستان روایت روایت های یک ماجرای کلی است که در دل خود ماجراهای کوچکتر دیگری دارد. نوع روایت و فضا سازی و ساختار داستان نزدیک به نقالی است و از پرده ای به پرده دیگر می چرخد و با بازگویی هر کدام از ماجراها٬ از فلش بک و فلش فورواردهایی استفاده می شود. در بیشتر ماجراها ما آخر آن را می دانیم و کنجکاو می شویم چرایی و چگونگی ماجرا را دریابیم که همین باعث کشش و جذابیت روایت ها می شود.

نویسنده با استفاده از مفاهیم و فضای قصه های قدیمی برشی از قسمت های تاریخ معاصر را بیان کرده است. چگونگی ورود ظواهر مدرنیته و رواج غیر اصولی و نابرابر آن درمقابل سنت و کمرنگ کردن فرهنگ بومی قسمتی از داستان هست.

پیام کلی داستان پریباد این است که مردانگی٬ جوانمردی و معرفت مرام پهلوانان و اسطوره هاست که باید ترویج و شناخته شود تا با تکرار آن پیشینه محکم فرهنگ بومی خودمان را حفظ کرده و برای جوانان الگوسازی کنیم. داستان پریباد در این امر مهم به خوبی ایفای نقش کرده و رسالت خود را انجام داده است.

از ویژگی های دیگر این اثر آن است که فرهنگ بومی مردم ایران را وارد سبک رمان کرده است. یعنی فرهنگ مردم، قصه ها و باورهای مردم را نه به شکل گزارش مردم شناسی بلکه به شکل خلاق وارد رمان کرده و به این شکل، فرهنگ شفاهی وارد فرهنگ مکتوب شده است.
به اعتقاد برخی از کارشناسان و منتقدان و ادبی، این اثر تحت عنوان رئالیسم جادویی اما با نگاه ایرانی خلق شده است. توجیه این عده آن است که مارکز در ادبیات آمریکای لاتین، با توجه به فرهنگ سرخ پوستی رمان می نویسد در حالی که ملت ما حداقل شش هزار سال فرهنگ و تمدن دارد و بر فرهنگ های کهن هم تاثیرگذار بوده است، بنا بر این ما خیلی بیشتر شایستگی این را داریم که این فرهنگ مردم را وارد داستان کنیم.

نام اثر از شهر فرضی به نام پریباد که در مرکزیت ایران است گرفته شده است. این شهر در اثر حضور استعمار نو به تدریج محو می شود. این حضور استعمار و معدنی که در اطراف شهر کشف شده است و استخراجی که از آن صورت می گیرد باعث شده میان دنیای کهن و دنیای نو مقاومت هایی از سوی مردم شکل گیرد و مقاومت هایی انقلابی به وجود آید؛ برای نمونه در این رمان ستارخان حضور دارد. در کل نگاهی به تاریخ صد سال پیش ایران می اندازد.

او در پریباد فضای جادویی و هراس آوری کارسازی کرده است با زبانی که به کلیت کار و روایت کمک کرده است. هر چند کل کار بی ایراد نیست و به نظر می رسد دو نقطه ضعف قابل توجه دارد؛ اولی و مهم ترین آن اطاله کلام است. کتاب پانصد ششصد صفحه است اما روایتی کند و آرام دارد و چندان ضرباهنگ تندی ندارد.

اگر نویسنده از خیر بعضی از قسمت های کتاب می گذشت کتاب هم بهتر دیده می شد و هم بهتر خوانده می شد. دومین ایرادش که کم و بیش به اولی هم مربوط می شود از هم گسیختگی بین فصول است، نخی که فصل ها را به هم مربوط می کند کمی باریک و نازک است. اگر علومی از خیر بعضی از فصل های رمان می گذشت، طبعاً کار جمع و جور و خوش خوانی به مخاطب عرضه می شد. می گذشت. این قصه گویی زیبا، این روایت غریب و فضاسازی خوب و زبان گیرا حیف است در میان صفحات کتاب و بعضا قصۀ تنک شده گم و دیده نشود.

نکته دیگر درباره رمان پریباد این است که نویسنده در نگارش آن تعمد خاصی در تاثیرپذیری از رمان «صد سال تنهایی» مارکز داشته است. البته رمان صد سال تنهایی براساس فرهنگ آمریکای لاتین و سرخ پوستان نوشته شده است. در حالی که در رمان پریباد تمرکز خاص نویسنده را بر فرهنگ عشایری می بینیم و در حقیقت با یک جمع بندی درمی یابیم که فرهنگ آنان با فرهنگ عشایر ما تفاوت چندانی ندارد.

علومی در این اثر در پی آن است که بگوید ملت بزرگ ایران ملتی فرهنگ ساز بوده است و نگرش های دینی و عرفانی در همه آیین های ایران باستان هم وجود داشته است. این آیین ها بر همه فرهنگ های جهان تاثیر گذارده اند و زمانی فرهنگ دینی نیاکان ما بوده اند. به بیان دیگر، کارکردهایی تازه ای را می توان با رجوع به دنیای اساطیری فرهنگ بومی و ملی دریافت.

البته شکی نیست که استفاده در قالب های هنری و داستانی از این المان ها و کهن الگوها می تواند به غنا و اصالت فرهنگ ایرانی بیفزاید و ایرانیان را از خود بیگانگی فرهنگی برهاند، چرا که بخش مهم این فرهنگ ها از فرهنگ مردم استخراج می شود که نقش کلیدی در حفظ و نگهداری فرهنگ ملی خواهد داشت.