المطول فی شرح تلخیص المفتاح

معرفی کتاب

نام شرحی است در زمینۀ علوم زبان عربی که تفتازانی بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی (د 739ق) نگاشته است. تفتازانی کار نوشتن این شرح را که در 742ق/ 1341م در جرجـانیه آغاز کرده بـود، در748ق در هرات به پایان رسانید (نک : ص 3، 482-483؛ سرکیس، 1/637- 638؛ GAL,S, I/516 II/280; GAL,).
حاشیه های متعددی بر مطول نگاشته شده است، از جمله حاشیۀ میرسید شریف جرجانی (د 814ق) صاحب کتاب تعریفات (قسطنطنیه، 1241ق)، حاشیۀ سیالکوتی (قسطنطنیه، 1241ق)، حاشیۀ جلبی فناری (قسطنطنیه، 1270ق/1854م) و حاشیۀ دسوقی (بولاق، 1271ق). حاشیه های بسیاری نیز بر حواشی مطول نوشته شده است (نک : حاجی خلیفه، 1/474-476؛ واندیک، 357- 358؛ GAL, S، همانجا؛ الیس، II/49, 50). برخی نیز به شرح شواهد شعری مطول پرداخته اند، مانند کمال الدین فسوی (نک : حسینی، 1/179).
تفتازانی در مقدمۀ مطول، خطیب قزوینی و اثر بلاغی او را می ستاید (نک : ص 3) و مهم ترین منابع مورد استفادۀ خود را دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرارالبلاغۀ عبدالقاهر جرجانی معرفی می کند (ص 4؛ نیز نک : تجلیل، 44-54). وی به طور کلی با نگاه انتقادی به شرح تلخیص نپرداخته، با این همه، در پاره ای از مباحث دیدگاههای خطیب قزوینی را تأیید نمی کند و یا نظر دیگران را ترجیح می دهد (مثلاً نک : ص 23، که اعتقاد دارد تتابع اضافات، پیوسته سبب ثقل در لفظ نمی گردد و مخل فصاحت کلام نیست، نیز ص 35، که دیدگاه سکاکی را در تعریف علم معانی نیکوتر یافته است؛ نک : علوی مقدم، 43-45). دیگر شارحان تلخیص چون عصام الدین اسفراینی (د 944 یا 951ق) از مطول بهره برده اند.
ظاهراً نخستین چاپ مطول در 1260ق در قسطنطنیه (استانبول) بوده است. چندین چاپ سنگی نیز از کتاب مطول میان سالهای 1266-1323ق در تهران، تبریز و هند منشتر شده است.
تفتازانی در کتاب مطول بیشتر به مباحث بلاغی پرداخته، هر چند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده می شود (مثلاً نک : ص 316).
مطول تفتازانی از جمله کتابهایی است که در گذشته در حوزه های علمی ایران اقبال خوبی یافته، و در زمرۀ کتابهای درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیۀ ادبی خود به خواندن آن همت گماشته اند؛ اما اینک به عنوان کتابی مرجع شناخته می شود و تنها آنان که به شکل تخصصی به بلاغت عربی می پردازند، از آن استفاده می کنند.