انسان سازی در قرآن

کتاب پیش روی، بخشی از مباحث اخلاقی آیت الله مصباح یزدی است. این اثر برگرفته از مجموعة سه جلدی اخلاق در قرآن است در قالبی متناسب با آموزش های از راه دور و به منظور استفاده در دانشگاه مجازی به همّت حجت الاسلام و المسلمین آقای محمود فتحعلی تنظیم و تدوین شده است.
هدف اصلی کتاب ارائه مباحث اخلاق از دیدگاه قرآن کریم است. لازم به ذکر است مجموعه کتاب های معارف قرآن، اثر استاد مصباح یزدی، از جمله کتاب هایی است که با روش نوین بیش از بیست سال است که در دست رس دوست داران و پژوهشگران حوزة قرآن و معارف است. استاد در این کتاب ها با ارائه دسته بندی جدید از معارف قرآن، تلاش کرده اند تا براساس آیات قرآن کریم، معارف این کتاب حیات بخش را به بحث گذاشته و نظر قرآن را در موضوعات بنیادین بیان کنند. این مجموعه در طّی سال های گذشته مورد استقبال طلاّب و دانشجویان و مراکز گوناگون آموزشی قرار گرفته و بارها تجدید چاپ شده است، امّا نیاز روز افزون جامعة دینی ـ فرهنگی و افزایش چشمگیر مخاطبان ازیک سو، و گسترش آموزش های از راه دور، که امکان دست رسی بیشتر و آسان تر را فراهم کرده است از سوی دیگر، دست اندرکاران مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و بویژه معاونت پژوهشی را بر آن داشته تا در طرحی منطبق با اهداف و سرفصل های آموزش معارف دینی و قالبی متناسب با آموزش های از راه دور، برخی از کتاب های این مجموعه را در اختیار دانش پژوهان قرار دهند.
با توجه به توضیح فوق، اثر حاضر سومّین کتاب از این مجموعه است که با عنوان «انسان سازی در قرآن» به دوستداران معارف قرآنی تقدیم می گردد.

این کتاب دارای بیست و چهار درس است که در ابتدای هر درس پس از بیان روان و سادة مطالب مطروحه، چکیده ای از آنها همراه با چند پرسش از متن، ارائه می شود. ضمناً تدوین کنندة کتاب، برای فهم بهتر مباحث، قبل از ورود به هر درس در قالب عنوان « از دانشجو انتظار می رود...» سعی نموده تا به اهمّ مطالبی که قرار است مطرح شود، اشاره کند.

درس اوّل درصدد تبیین اصول موضوعة علم اخلاق، کمال و مطلوب نهایی از دیدگاه قرآن، تأثیر تلاش انسان در رسیدن به هدف از منظر قرآن و جهات گوناگون مفاهیم اخلاقی می باشد.

موضوعات اصلی مطرح شده در سایر دروس نیز به شرح ذیل است:

درس دوّم: مفهوم و مصداق سعادت در نظام اخلاق اسلامی، رابطة جهان بینی و سعادت، جایگاه انسان و راه وصول به سعادت در نظام اخلاق اسلامی، اساس ارزش اخلاقی اسلام و تأثیر نیّت و انگیزه، تأثیر تکوینی نیّت بر کار و درجات نیّت.

درس سوّم: رابطة ایمان و عمل از نگاه قرآن، منشأ ارزش ایمان، آشنایی با راه های جبران گناهان، شناخت متعّلق و مراتب ایمان، چگونگی جمع ایمان و کفر.

درس چهارم: آشنایی با راه های تحصیل ارزش های اخلاقی و ایمان، تبیین رابطة علم و ایمان، بازشناسی نیرومند ترین انگیزه های کار شایسته.

درس پنجم: شناخت موانع ایمان و عوامل سقوط انسان، تبیین ضرورت وجود گرایش های گوناگون در نفس، کارکردهای عقل و عزیزه، رابطة هوای نفس و دنیا و دلیل مذموم بودن دلبستگی به دنیا، نظر قرآن دربارة شیطان و آشنایی با راه های نفوذ شیطان در انسان.

درس ششم: موضوع علم اخلاق، اهمّیت خداشناسی در اخلاق، انگیزه های خداشناسی، موانع کلّی معرفت و شناخت.

درس هفتم: تبیین تقلید نکوهیده و پسندیده و با توجّه به آیات قرآن، توضیح نادرست بودن پیروی از ظّن و گمان، موانع اندیشة درست از دیدگاه قرآن، نقش و تأثیر روانی و رفتاری معرفت.

درس هشتم: راه های تحصیل محبّت الهی، موانع محبّت الهی، آثار روانی و رفتاری شناخت افعال الهی، نقس تربیتی خوف رجا بر اساس آیات قرآن کریم.

درس نهم: تبیین ارتباط روان شناسی و اخلاق، ابعاد و ویژگی های نفس، آشنایی با ؟؟؟ بقا و شاخه های آن، انگیزه های گوناگون نفس و ارتباط آنها.

درس دهم: نظر قرآن دربارة ریشة سقاوت و گمراهی ها، و نقش توجّه و بیداری نفس در سعادت انسان، قلمرو ارزش گذاری اخلاقی و علّت آن، آثار توجّه به نفس.

درس یازدهم: آشنایی با میل به قدرت و مظاهر آن در وجود انسان، گرایش های گوناگون برخاسته از قدرت طلبی، شرایط فعاّل شدن قدرت طلبی در انسانف شناخت های مؤثر در جهت دهی قدرت طلبی.

درس دوازدهم: نقش معرفت و شناخت در جهت دهی به میل به بقا، پی بردن به ارزش میل به بق و آثار و لوازم و مقدمّات آن به لحاظ اخلاقی، نظر قرآن دربارة میل به بقا در انسان، بازشناسی حکمت ترس از مرگ در وجود انسان، راه های مقابله با ترس افراطی از مرگ.

درس سیزدهم: میل به لذّت و گریز از رنج در وجود انسان، عوامل نکوهش لذّت طلبی، معیارهای ترجیح لذائذ، دیدگاه قرآن دربارة انواع لذایذ دنیایی متزاحم با لذاید احزوی.

درس چهاردهم: دیدگاه قرآن دربارة غریزة جنسی، شرایط بهره گیری مطلوب از غریزة جنسی، پی بردن به انگیزه های مثبت ازدواج، موضع قرآن دربارة مسکن، لباس، زینت و جمال.

درس پانزدهم: تفاوت میان مال و ملک و ارزش اخلاقی، دیدگاه قرآن دربارة علاقه به مال و فرزند، تعریف و انواع عاطفه، چیستی احساسات و انفعالات.

درس شانزدهم: علل و عوامل ارزش اخلاقی زندگی اجتماعی، عواملی که سبب گرایش انسان به زندگی اجتماعی می شوند، ملاک های کلّی در اخلاق اجتماعی، انواع نیازهای انسانی به دیگران.

درس هفدهم: مبانی حقوقی و اخلاقی خانواه در قرآن، نق عواطف در پیدایش و بقای جامعه، نظر اسلام دربارة محور اتحّاد جامعه، معنای ولایت و نظر اسلام دربارة معیار روابط اجتماعی و بین المللی .

درس هجدهم: ملاک عدالت اجتماعی و چگونگی تشخیص آن، معنای به کار رفته در واژة اصلاح در قرآن، نشانه های جامعة صالح، معانی گوناگون اصلاح و افساد.

درس نوزدهم: خاستگاه وجوب و پسندیده بودن وفای به عهد، نظر قرآن دربارة پیمان شکنی و پیامدهای آن، تبیین حقّ حیات و عوامل بازدارنده از قتل نفس، حفظ حرمت و آبروی افراد از منظر قرآن.

درس بیستم: شناخت عوامل اصلی پیدایش حسد و راه های مبارزه با آن، آشنایی با تقسیم بندی ارزش های اخلاقی اسلامی مربوط به امور مالی.

درس بیست و یکم: مصادیق احسان در قرآن، کاربردهای زکات، شرایط انفاق و موارد و مراتب آن براساس آیات قرآن.

درس بیست و دوّم: مهمترین ابزار تبادل اطلاعات و معلومات، بازشناسی ارزش های مثبت سخن، تبیین مراتب مختلف امر به معروف و نهی از منکر، آشنایی با شرایط و نکات لازم در امر به معروف و نهی از منکر.

درس بیست و سوم: آثار گوش دادن به سخن باطل، نظر قرآن دربارة شیندن سخن دیگران، پاسخ این پرسش که: چرا به هر سخنی نمی توان گوش داد؟

درس بیست و چهارم: آشنایی با انواع وظایف در برخورد با شخص متجاوز، دستور اسلام دربارة روابط و رفتار با کفار غیر حربی، دیدگاه اسلام در باب ارزش و حقّ جهاد.

برخی از ویژگی های اثر حاضر بدینصورت است:

1- برخورداری از قلمی ساده و روان که استفادة از آن را برای عموم اهل تحقیق میّسر می سازد.

2- اشاره کوتاه به پاره ای از مباحث نظری و بنیادین دربارة علم اخلاق علاوه بر مطالب کاربردی، مواعظ و تبیین رذایل و فضایل اخلاقی. مانند: اصول موضوعه در علم اخلاق، تفاوت نظام اخلاقی اسلام با دیگر نظام ها، دسته بندی مسائل اخلاقی، مطلوب نهایی انسان از دیدگاه قرآن، رابطة جهان بینی و سعادت، اساس ارزش اخلاقی در اسلام، رابطة تکوینی نیّت و ...

3- ساختار و صورتبندی مباحث کتاب براساس شیوه های آموزشی و نگارشی جدید که توسط تدوین کنندة این اثر سامان یافته است از قبیل: «چکیدة»، «پرسش»، «از دانشجویان انتظار می رود با فراگیری این درس ...». این نوع چینش آموزشی علاوه بر عدم خستگی مطالعه کنندة، در یادگیری و فهم بهتر محتوای دروس، نقش مهمّی ایفا می کند.

در پایان برای آشنایی بیشتر با محتوای کتاب مذکور، به چکیدة درس هفتم اشاره می شود:

- تقلید ناآگاهانه و بی مبنا، از موانع اندیشیدن و کسب معرفت است.

- تکیه و اعتماد به گمان و ظنّ غیر منطقی، از دیگر موانع اندیشیدن و معرفت است.

- از جمله موانع شناخت، گرایش های متعارض در وجود آدمی است، از جمله تمایل به لذاّت آنی، آرزوهای افراطی مادّی، دشمنی با خدا، پیامبر و دین.

- قرآن کریم ضمن تأئید و تأکید بر نقش و تأثیر شناخت و معرفت بر حالات روانی و رفتاری انسان، به دو گروه از انسانها اشاره دارد:گروهی که دلهای آنان تحت تأثیر ادراکات و معارف آنهاست، و گروهی که دلهایی سخت دارند و حقایق و معارف در آنها اثر نمی کند.

- پیدایش خوف، خشیّت، اخبات، محبّت و حالاتی نظیر آن، ثمرة معرفت و شناخت است.

- اخبات به معنای احساس کوچکی و تسلیم در برابر خداوند است.

- محبت به خدا ثمرة شناخت اوصاف کمال و جمال و نعمت های خداوند است.