نیر اعظم (در شناخت نبض و انواع آن)

معرفی کتاب

این کتاب که شامل یک مقدمه، دو تعلیم، و یک خاتمه است شامل موضوعات مهمی در شناخت نبض و انواع آن است که علیرغم نثر نسبتاً دشوارش، برای کسب اطلاعاتی موجز و در عین حال پربار درباره نبض بسیار راهگشاست.
هدف حکیم اعظم خان همانطور که خود در مقدمه تصریح کرده از نگارش این اثر چنین است:
«خواستم که در آن رساله ای متضمّنِ فوایدی که از آن اکثرِ کتبِ طبّیّه خالی است و سِیَّما از اقسامِ مرکّباتِ غیر مشهورة نبض و اسبابِ او -که احدی از متقدّمینِ سلف و متأخّرینِ خلف مفصلاً به ذکر آن نپرداخته[اند]- بنویسم تا سایر اعزّه از مطالعة آن انتفاعِ کثیر حاصل نمایند».
بنابراین، جای شگفتی نیست اگر بخش عمده ای از این کتاب بر اساس آثار پیش از خود نوشته شده باشد. تا آنجا که خود حکیم اعظم خان اشاره کرده و تحقیق ما نیز آن را به روشنی اثبات می کند او در نگارش نیر اعظم چند منبع مهم در اختیار داشته است. این منابع عبارتند از: کتاب کامل الصناعه، قانون بوعلی، شرح علامه شیرازی بر قانون، شرح قانون حکیم گیلانی، شرح قانون حکیم آملی، مفرح القلوب حکیم ارزانی، خلاصه الحکمه عقیلی خراسانی، شرح موجز ابن حزم قرشی، شرح موجز اقسرایی، المأة ابوسهل مسیحی، جوامع اسکندرانیین جالینوس و
بدین ترتیب، به جرات می توان گفت که حکیم اعظم خان مطالب مقدمه، تعلیم اول، و مقاله دوم از تعلیم دوم کتاب خود را در اغلب موارد از این کتب برداشت یا ترجمه کرده است. با این تفاوت که حکیم اعظم مقدمات و استدلالات مفصل و بحثهای دراز دامن موجود در این کتابها را نادیده گرفته و ترتیب ارائه مباحث در این کتب را تغییر داده است. از میان این کتب نیز، عبارات بیشتر متعلق به قانون ابن سینا، و شرح قانون آملی و گیلانی است، اما به مناسبت عباراتی از دیگر کتب نیز آورده و چنانچه خود در آن باره نظری داشته با عنوان «به نظر راقم» ذکر کرده است.
از امتیازات مهم این کتاب بر کتب پیش از خود نحوه ورود و خروج حکیم به بحث است، زیرا او ترتیب مطالب کتابهای یاد شده را عوض کرده و از عبارات آنان در مواقف مختلف استفاده کرده است. تبویب این کتاب نیز با کتب پیش از خود فرق بسیار دارد و در نوع خود جالب و سودمند است، زیرا حکیم مقسم را در این کتاب انواع نبض قرار داده و تابع ابواب قانون یا کامل الصناعه نبوده است.
از این رو، ارزش واقعی این کتاب در مطالبی است که یا در دیگر کتابهای طبی وجود ندارد یا بدین تفصیل در آنها نیامده است؛ به ویژه در بیان انواع مرکبات غیر مشهوره و سبب آنها که در آن به تحلیل اسباب انواع نبض پرداخته و سبب حصول و عدم حصول هر یک را بیان داشته است. همچنین، این کتاب از معدود کتب نبض قدما به زبان فارسی است. هر چند عبارات فارسی آن گاه به سبب ترجمه چنان مغلق و مبهم اند که فهم عبارت عربی آن بسی ساده تر است، اما در هر حال به عنوان یک نمونه از کتب علمی مربوط به طب به زبان فارسی حائز اهمیت است.

موجز و خلاصه بودن کتاب نیز امتیاز بزرگ آن است، زیرا این کتاب نه به ایجاز باب نبض قانون بوعلی است که بهره گرفتن از آن سخت باشد و نه به اطناب تحفه سعدیه که حوصله فراخی بطلبد. با این حال، باید اذعان داشت که مطالعه این کتاب طالبان این علم را از مطالعه سایر کتب طبیه مرتبط با نبض - از جمله کتاب سترگ تحفه سعدیه که در نوع خود بی نظیر است- مستغنی نمی کند و علاقمندان باید برای درک بهتر و بیشتر مطلب و عظمت مسائل مربوط به نبض بدانها مراجعه کنند.

متاسفانه، میراث گرانبهایی از کتب طبی در موضوع نبض هنوز به صورت خطی باقی مانده و نسخه های زیادی نیز از آنها در دست نیست، از این رو، در خلال تصحیح این کتاب و ضرورت مراجعه به منابع پیش از آن بر آن شدیم کتابی جامع و کامل درباره نبض فراهم آوریم که در بردارنده همه کتب و رسائل مشتمل بر این علم باشد. این کتاب شامل متن علمی و انتقادی مبحث نبض در کتابهای جالینوس، اهوازی، رازی، ابن سینا، حکیم ایلاقی، ابن رشد، ابوسهل مسیحی، قرشی، علامه شیرازی، سید اسماعیل جرجانی، ابن حبیش، حکیم آملی، حکیم گیلانی، اقسرائی، بهاءالدوله رازی، عقیلی خراسانی، حکیم ارزانی، حکیم عین الملک شیرازی، و دیگر اکابر این فن است که امید است به زودی در اختیار علاقمندان قرار گیرد. هدف از ایجاد این مجموعه نیز استقصای موضوع نبض در کتب طبی و تصحیح متون آنها بود تا طالبان علم در یافتن مطلوب به تعب و ضجرت نیفتند.