الحاشیه علی تهذیب المنطق للتفتازانی

معرفی کتاب

چکیدۀ آنچه در تهذیب منطق ضمن یک مقدمه، پانزده فصل و یک خاتمه آمده بدین قرار است:
در این کتاب تفتازانی پس از بیان خطبه، کتابش را در چهار بخش تنظیم نموده است:
مقدمه، مقصد اول، مقصد دوم و خاتمه.
مقدمه: تقسیم علم به دو بخش تصور و تصدیق. هر یک از این دو به بدیهی و نظری تقسیم می شود. او آنگاه به وقوع خطا در نظر و استدلال و نیاز دانشوران به منطق را چونان ابزار بازدارندۀ انسان از خطا دانسته است. آنگاه او از موضوع دانش منطق، یعنی معرف و حجت سخن رانده است.
فصل اول: دلالت، دلالت های سه گانه یعنی مطابقه، تضمن و التزام، که علامه تفتازانی پس از بیان و توصیف خود آن ها به نسبتی که آن ها با همدیگر دارند می پردازد. او همچنین به تقسیم لفظ و اقسام لفظ های مفرد و مرکب هرچند اشاره وار پرداخته است.
فصل دوم: تقسیم لفظ مفرد به کلی و جزئی و نسبت های چهارگانه که تساوی، تباین، عموم و خصوص مطلق و عموم و خصوص من وجه را در بر می گیرد.
فصل سوم: کلیات خمس را بیان می کند. کلیات خمس عبارتند از: جنس، فصل، نوع، عرض خاص و عرض عام. در این فصل همچنین بحث کلی شده و آن به سه قسمت تقسم می شود: کلی منطقی، کلی طبیعی و کلی عقلی.
فصل چهارم: برای تصور شیء باید تعریفی از آن به کمک معرف(ها) داشت و این تعریف ممکن است به حد یا رسم باشد و هر یک از این دو ممکن است تام یا ناقص باشند.
فصل پنجم: از این فصل است که پس از تصور بحث تصدیق به میان می آید. نخست قضیه چونان سخن صدق پذیر یا کذب پذیر تعریف می شود. آنگاه تقسیم انواع قضیه به میان می آید. در تقسیم اول آن هست: حملیه، شرطیه. اولی مرکب است از موضوع، محمول و رابطه. دومی نیز مرکب است از مقدم و تالی. پس آنگاه قضیه تقسیم می شود به: شخصیه و طبیعیه. از جهت دیگر آن تقسیم می شود به محصوره و مهمله؛ و نیز به: خارجیه، ذهنیه و حقیقیه؛ و باز به: معدوله و محصله؛ و بازبه: موجهه وغیر موجهه. موجهه تقسیم می شود به بسیطه و مرکبه. و قضیۀ بسیطه به: مطلقه و مشروطه عامه و وقتیۀ مطلقه ومنتشرۀ مطلقه و دائمۀ مطلقه و عرفیۀ عامه و ممکنۀ عامه و قضیه های موجهه مرکبه تقسیم می شوند به لا ضروره ذاتی و لا دوام ذاتی که هر یک به تفصیل بحث شده اند.
فصل ششم: قضیۀ شرطیۀ متصلۀ لزومیه و اتفاقیه و نیز قضیۀ شرطیۀ منفصلۀ حقیقیه. همچنین قضیه های مانعه الجمع، مانعه الخلو، عنادیه و اتفاقیه بحث شده اند.
فصل هفتم: در این فصل تناقض تعریف می شود و این که شرایط تناقض چیست، و چگونگی اختلاف داشتن دو قضیۀ متناقض در کم و کیف و جهت کدام است. و نیز اتحاد آن دو از هر جهت در موردهای یاد شده بررسی وبحث شده است.
فصل هشتم: عکس مستوی به عنوان تبدیل دو طرف یک قضیه به شرط باقی ماندن صدق و کذب و نیز کیف قضیه به همان گونه که در اصل خود قضیه بوده است بحث می شود. همچنین به بیان این مطلب پرداخته می شود که عکس قضیۀ موجبه خواه کلیه باشد یا جزئیه همواره جزئیه است و عکس سالبۀ کلیه همان خود سالبۀ کلیه است و سالبۀ جزئیه عکس ندارد. در پایان فصل ملکی آورده شده است برای همۀّ قضیه هایی که عکس دارند. آن ملاک چنین می گوید که اگر نقیض عکس و خود اصل یک قضیه را در قالب شکل اول بیاوریم نتیجه ای به دست می آید که محال است و با ابطال نقیض عکس یک قضیه خود آن اثبات می شود.
فصل نهم: عکس نقیض چنین تعریف می شود: تبدیل نقیض های دو طرف با بقای صدق و کیف. بنا بر این تعریف عکس نقیض موجبه کلیه همان موجبۀ کلیه و از آن موجبۀ جزئیه فقط به جزئیه قابل تبدیل است.
فصل دهم: در این فصل بخش های مختلف قیاس پیش کشیده می شوند. نخست تعریف قیاس: سخن مرکب از قضایا که ذاتاً مستلزم سخن دیگری باشد. اگر این سخن دیگر با ماده و شکل قیاس اصلی یکی باشد قیاس استثنائی است در غیر این صورت قیاس اقترانی است. آنگاه به تقسیم قیاس اقترانی می پردازد که حملی و شرطی باشد. او سپس به بیان منظور خود و دیگر منطقدانان از حدهای اکبر، اصغر و اوسط می پردازد. پس آنگاه به مفهوم های کبری، صغری و ترتیبی که برای شکل های چهارگانۀ قیاس آمده است می پردازد. او می گوید، اگر اوسط در صغری محمول و در کبری موضوع باشد شکل اول است و اگر در هر دوی صغری و کبری آن محمول باشد شکل دوم خواهد بود و اگر هر دو موضوع باشند شکل سوم و اگر عکس نخستین باشد شکل چهارم است. سپس او شرایط شکل های چهارگانه بر حسب صورت یعنی موجبه بودن و فعلیت صغری و کلیت کبری در شکل اول، و اختلاف صغری با کبری در کیف و کلیت کبری و دائمه بودن صغری و انعکاس سالبۀ کبری و قضیۀ ممکنه همراه ضروریه یا کبری مشروطه باشد در شکل دوم، و موجبه بودن صغری و فعلیت آن و کلیت یکی از دو مقدمه یعنی صغری یا کبری در شکل سوم، و موجبه بودن هر دو مقدمه و کلیت صغری یا اختلاف دو مقدمه در کیف و کلیت یکی از دو مقدمه در شکل چهارم. همچنین او به تفصیل ضرب های منتج را در شکل های چهارگانه از جهت صورت بررسی کرده است.
فصل یازدهم: قیاس شرطی اقترانی و ترکیبی بودن آن از دو متصله یا دو منفصله یا حملیه و منفصله، و چگونگی برقرار شدن شکل های چهارگانه را در آن به اختصار بیان کرده است.
فصل دوازدهم: قیاس استثنائی و ترکیب آن از مقدمۀ شرطیه و مقدمۀ حملیه. اگر آن مقدمه شرطیۀ متصله باشد وضع مقدم و رفع تالی و اگر حقیقیه باشد رفع هر دو یا وضع هر دو و اگر مانعه الجمع باشد وضع هر دو و اگر مانعه الخلو باشد رفع هر دو نتیجه بخش خواهد بود. و نیز نامیده شدن قیاس استثنائی به قیاس خلف که عبارت از" اثبات مطلوب از راه ابطال نقیض آن" باشد. او همچنین بازگشت پذیر بودن قیاس خلف را به قیاس استثنایی و اقترانی بحث کرده است.
فصل سیزدهم: در این فصل به آوردن تعریفی برای استقراء یعنی بررسی جزئیات برای اثبات حکم کلی بسنده شده است.
فصل چهاردهم: در این فصل تمثیل تعریف یا بیان شده است: بیان مشارکت یک جزئی با جزئی دیگر در علت حکم. دو راه عمده برای این تعریف از تمثیل آورده شده است که دوران و تردید باشد.
فصل پانزدهم: در این فصل صناعات خمس یا صناعت های پنجگانه بحث شده است، بدین ترتیب:
صناعت اول: برهانیا قیاس برهانی: از یقینی های ششگانه، یعنی اولیات، مشاهدات، تجربیات، حدسیات، متواترات و فطریات شکل می گیرد؛
صناعت دوم: جدل یا قیاس جدلی که از مشهورات و مسلمات ترکیب شده است؛
صناعت سوم: خطابه یا قیاس خطابی که از مقبولات و مظنونات شکل گرفته است؛
صناعت چهارم: شعریا قیاس شعری که از مخیلات تالیف شده است؛
صناعت پنجم: سفسطه یا قیاس سفسطی که از وهمیات و مشبهات تشکیل شده است.
خاتمه: اجزای سه گانۀ هر دانش در اینجا بررسی شده است. این سه جزء عبارتند از موضوع و مبادی و مسائل. او سپس به رؤس ثمانیه یا اصول هشتگانه چونان پیش- آغاز برای یک دانش می پردازد و آن ها را مورد بحث قرار می دهد.
اصول هشتگانه عبارتند از: غرض، فایده، عنوان،مؤسس، نوع، مرتبه، تقسیم و روش های آموزش آن دانش.
این کتاب با حواشی مولی عبدالله همراه می باشد که معروف ترین حاشیه به این کتاب است.