مغالطه پژوهی نزد فیلسوفان مسلمان

معرفی کتاب

بزرگان فلسفه همواره توصیه می کنند به وادی فلسفه از در منطق باید وارد شد و اینکه نخست باید در منطق مهارت یافت و آنگاه به فلسفه پرداخت.
مهارت و ورزیدگی در منطق در توانایی بر حل معماهای منطقی ای تجلی می یابد که در بحث از مغالطات وغالباً در پایان منطق مطرح می شود. از این رو مغالطه پژوهی همواره از مهم ترین و جذاب ترین بخش های منطق بوده است. نگاه اجمالی به تاریخ این دانش و آثار بزرگان منطق خود گواه این سخن است. آدمی از آن رو که بر خطا پذیری جریان تفکر آگاهی یافت دانش منطق را بنیان نهاد و مصونیت از خطای در فکر را از آن متوقع بود. از این جهت خطاهای فکری و مغالطات را باید خاستگاه تاریخی پیدایش دانشی به نام منطق بشمار آورد. این بخش از منطق (مغالطه) هم منشاء پیدایش منطق و هم ثمره و میوه آن است. اگر کسی منطق می خواند در نهایت باید بتواند از عهده حل معماهای منطقی و نیفتادن در دام مغالطه برآید. به همین دلیل منطق دانان غالباً در پایان آثارمنطقی خود بخشی را به این موضوع اختصاص داده و تعریف، اقسام و مثال هایی از مغالطه را مورد بحث قرار می دادند و برخی نیز علاوه بر این کار تک نگاره های مستقلی را در طرح معماهای منطقی و راه های حل آن ها به رشته تحریر درمی آوردند.
کتاب «مغالطه پژوهی نزد فیلسوفان مسلمان» اثر رضا عارف دانش آموخته موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی است که با درک اهمیت و ضرورت موضوع و با آگاهی از کاستی هایی که در این زمینه وجود داشت به رشته تحریر در آمده است. در معرفی این کتاب نکاتی چند قابل ذکر است که به شرح ذیل متذکر می شویم:
1. هدف این کتاب
این کتاب با اهداف زیر به رشته تحریر درآمد:
أ . ارائه چهره ای از سیر تحول بحث از مغالطه و مغالطه پژوهی در فرهنگ اسلامی و مقایسه آراء فیلسوفان مسلمان با یکدیگر و با ارسطو که در تاریخ به عنوان واضع منطق شهرت یافته است.

نویسنده این کتاب اگر چه در پی بررسی آراء فیلسوفان مسلمان است و می داند که ارسطو فیلسوف مسلمان نیست اما به دلیل این که؛
· ولاً در تاریخ منطق، ارسطو به عنوان واضع منطق شهرت دارد.
· ثانیاً اگر نگوییم همه، غالب فیلسوفان مسلمان مستقیم یا غیر مستقیم از آراء ارسطو متأثرند.
لذا برای بررسی آراء فیلسوفان مسلمان در این باب به مقایسه این آراء با آراء ارسطو روی آورد تا نشان دهد که سیر حرکت فیلسوفان مسلمان نسبت به مبداء چگونه بوده است. در واقع بررسی آراء فیلسوفان مسلمان در این کتاب در نسبت شان با واضع منطق است. از این رو بخش مستقلی را به بیان دیدگاه های ارسطو اختصاص داده است.
ب . گردآوری دیدگاه فیلسوفان مسلمان درباب مغالطه، ضمن نشان دادن تفاوت ها و تشابهات آن ها؛ در اینجا صرف گردآوری تعاریف، ملاک ها، مقسم ها، تقسیمات و اقسام در قالب جداول و مثال های ارائه شده برای هر یک از مغالطات به همراه توضیحاتی که خود این فیلسوفان در حل آن ها بیان کرده اند مدنظر است.
ت . رفع فقدان وجود دسته بندی و گزارشی منظم از اقسام مغالطه از دیدگاه اندیشمندان مسلمان؛ تا آنجا که می دانیم این کتاب، نخستین مجموعه ای است که به منظور طبقه بندی، دسته بندی و گزارش دهی منظم از اقسام مغالطات از منظر منطقدانان مسلمان به رشته تحریر در آمده است.
ث . گردآوری مجموعه ای از مهمترین معماهای منطقی و راه های حل آن ها به منظور دسترسی آسان تر اساتید و دانشجویان علاقه مند به موضوع؛ این با آنچه در بند ب بیان شد این تفاوت را دارد که در آن جا سخن از بیان مثال هایی بود که هر یک از متفکران مسلمان ذکر کرده اند اما اینجا مراد همان بخش مربوط به معماهای منطقی است که در فصول پایانی کتاب آمده است.
2. نحوه انتخاب موضوع و گروه مشاوران؛
نویسنده این اثر این کتاب را حاصل بخشی از پژوهشی می داند که موضوع آن در سال 1381 توسط دکتر احد فرامرز قراملکی پیشنهاد شد و به تأیید شورای علمی «مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران» رسیده است. چنانچه خود نویسنده می گوید در نوشتن این کتاب از راهنمایی ها و نظرات آقایان دکتر سید حسین موسویان و دکتر احد فرامرز قراملکی و دکتر یوسف ثانی بهره برده است.
همچنین انگیزه و ایده چاپ ما حصل آن پژوهش در قالب کتابِ «مغالطه پژوهی نزد فیلسوفان مسلمان» را به آقای دکتر سعید انواری نسبت می دهد.
3. ترتیب و شیوه بررسی آراء منطق دانان
نویسنده با این توضیح که مغالطه و مغالطه پژوهی بحث گسترده ای است و پرداختن به آراء هر یک از منطق دانان مسلمان در فرهنگ و تمدن اسلامی کاری بس عظیم خواهد بود ملاک و نحوه انتخاب فیلسوفان مسلمان و آثارشان را به شرح زیر می داند؛
· از جمله نامدارترین ها بودن ِشان
· از جمله تأثیرگزارترین ها بودنِ شان
· پیش از قرن هفتم هجری یا در آن زیسته باشند.

و می گوید: «... ناچار از میان بزرگان تاریخ فرهنگ اسلامی تنها به برخی از آن ها که از جهت استحکام آراء و اندیشه هایشان نامدار و تأثیرگذارترین ها بودند پرداخته و از میان آثارشان نیز مهم ترین آثار موجود را مد نظر قرار می دهد».
با توجه به ملاکی هایی که نویسنده بیان کرده فیلسوفان مسلمانی که ویژگی های یاد شده را دارند به شرح ذیل خواهند بود؛
1. فارابی
2. ابن سینا
3. غزالی
4. فخررازی
5. سهروردی
6. اثیرالدین ابهری
7. خواجه نصیرالدین طوسی
8. کاتبی قزوینی
در این کتاب نویسنده پس از بیان مقدمه ای کوتاه در باب رویکردهای مختلف در مغالطه پژوهی و بحث از منطق نه بخشی و دو بخشی، نخست رویکرد ارسطو به مغالطه پژوهی، تعریف مغالطه، اقسام، ملاک تقسیم، مقسم، مثال ها به همراه پاسخ های آن ها را نقل و توضیح داده و سپس از میان اندیشمندان مسلمان نخست آراء فارابی را بیان می کند. به این ترتیب که رویکرد فارابی به موضوع با رویکرد ارسطو مقایسه و اشتراکات و افتراقات آن روشن می گردد. آن گاه تعریف او از مغالطه با تعریف ارسطو مقایسه می شود پس از آن اقسام و ... به این ترتیب هر دو اندیشمند از جهت رویکرد ها، تعاریف، اقسام، ملاک های تقسیم، مقسم و مثال ها با هم مقایسه خواهد شد. سپس نوبت به ابن سینا می رسد به همین ترتیب آراء ابن سینا با آراء فارابی و ارسطو مقایسه می شود تا این که به کاتبی قزوینی می رسد. دراین سیر تاریخی هر یک از اخلاف با تمام اسلاف نامبرده فوق مقایسه می گردد.
4. ترتیب فصول و بخش های کتاب
ترتیب فصول و بخش های کتاب بر اساس تقدم و تاخر تاریخی تنظیم شده و در آخر هر فصلی خلاصه ای از نتایج آن فصل ذکر شده است. درپایان کتاب نیز بخشی تحت عنوان جمع بندی مطالب قرار دارد که حاصل تمام مقایسه های صورت گرفته در کل کتاب را در آن جا ضمن جداولی نشان می دهد.
در بخش جمع بندی که حاوی نتایج نو و بی سابقه تحقیق است، منطقدانان مسلمان یاد شده در کتاب از جهت رویکرد به دو قسم تک رویکردی و چند رویکردی با ذکر نام ها و نوع رویکردشان تقسیم می شوند. از جهت تعریف مغالطه به سه دسته و از جهت نوع مقسم به دو قسم مقسم عام و مقسم خاص تقسیم می شوند.
در باب مثال ها نیز منطقدانان به طور مجزا در سه طبقه، دسته بندی می شوند که جزئیات این تقسیمات و دسته بندی ها در همان بخش آمده است.
5. مشخِصات این کتاب
1-10. این کتاب از نخستین گام هایی است که در جهت گردآوری آراء بزرگان در «مغالطه پژوهی» برداشته شده است. و طبعاً مانند هر گام نخستی ویژگی های خاص خود را دارد.
2-10. این مجلد دائره المعارفی است که در بحث مغالطات آراء بزرگ ترین منطقدان فرهنگ اسلامی تا قرن هفتم هجری را گردآورده است منطقدانانی چون؛ فارابی، ابن سینا، غزالی، سهروردی، فخررازی، اثیرالدین ابهری، خواجه نصیرالدین طوسی و ...
3-10. این کتاب دسترسی به آراء منطقدانان مسلمان را در یک مجموعه برای آموزگاران، اساتید و دانشجویان منطق میسر می کند.
4-10. مقایسه آراء هر یک از منطقدانان با اسلافش در امور زیر:
رویکردهای مغالطه پژوهی
تعاریف مغالطه
مقسم تقسیمات مغالطات
اقسام مغالطه
ملاک تقسیمات ارائه شده
مثال های ارائه شده برای اقسام مغالطه
این مقایسه و بررسی برای نخستین بار درباره مغالطات از دیدگاه منطقدانان مسلمان با هدف تمیز وجوه اختلاف، اتفاق، نوآوری هایِ احتمالی و تبعیت این دانشمندان از یکدیگر انجام شده است.
5-10. ارائه تقسیمات مغالطه در قالب دسته بندی شده در جداول مجزا که کار جدیدی است و فراگیری اقسام مغالطه را برای دانشجویان و تدریس آن را برای اساتید آسان می کند.
6-10. این کتاب فارغ از تحلیل ها و بررسی های که ارائه کرده، مجموعه ای کامل است شامل مثال ها و معماهای منطقی که منطقدانان یاد شده درباره هریک از اقسام مغالطات بیان کرده اند. این مثال ها و معماها به همراه پاسخ هایشان برای نخستین بار در اثری این چنین یک جا گرداوری شده است و نویسنده آن ها را در بخش مثال های ارائه شده توسط هریک از منطق دانان آورده است. گردآوری این معماهای منطقی در یک مجموعه و ممارست بر این معماها در ورزیدگی و بالا رفتن توان فکری علاقه مندان بسیار مؤثر خواهد بود. نویسنده کتاب بر این باور است که می توان این معماها را به همراه پاسخ های آنها به صورت مستقل تحت عنوان «معماهای منطقی در فرهنگ اسلامی» به طبع رساند. این به معنای آن است که این بخش از کتاب حتی بدون در نظر گرفتن سایر بخش ها و فصول کارایی خود را داراست.
7-10. اختصاص خلاصه ای از مطالب در آخر هر فصل که در آن مطالب آن فصل آورده شده است. دقت در تنظیم این خلاصه ها درکِ جامع و بسیار آسانی از مطالب فصول ارائه می کند و به جنبه آموزشی و درسی بودن تحقیق می افزاید.
8-10.اختصاص بخشی مجزا به جمع بندی مطالب که در آن نتایج کل مقایسه ها و مباحث مطرح شده درسراسر تحقیق-که غالباً نتایج و دستآوردهای جدیدی است و خواننده این نتایج را در هیچ کتاب یا اثر تحقیقی دیگری مقدم بر این اثر نخواهد یافت - به صورت دسته بندی شده و ضمن جداول و با بیانی ساده و روان.
9-10. منابعی که بر اساس آن آراء دانشمندان یاد شده مورد بررسی قرار گرفته از جمله مهمترین منابع حوزه منطق می باشند. برخی از این منابع عبارتنداز: متن انگلیسی، عربی و فارسی ارگانون، المنطقیات للفارابی، الاشارات و التنبیهات، کتاب الشفاء، تهافت الفلاسفه، اللمحات، حکمه الاشراق، المشارع و المطارحات، الانارات فی شرح الاشارات، شرح عیون الاحکمه، کشف الحقائق فی تحریرالدقائق، اساس الاقتباس، تجریدالاعتقاد، جامع الدقائق فی کشف الحقائق، المنصص فی شرح الملخص، منطق العین، رساله شمسیه، القواعدالجلیه، تحریرالقواعدالمنطقیه و ....
کمیاب بودن برخی از این آثار همچون آثار کاتبی و بهرگیری از برخی نسخه های خطی و دست اول بر ارزش این تحقیق می افزاید.