فرهنگ اصطلاحات علم کلام؛ اصطلاحات کلام اسلامی، کلام جدید، ادیان و مذاهب

معرفی کتاب

تبیین و دفاع از عقاید دینی و پاسخ به شبهه ها از وظایف اصلی علم کلام است.

استاد شهید مطهری این علم را اینگونه تعریف می کند: علم کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی، یعنی آنچه از نظر اسلام باید به آن معتقد بود و ایمان داشت، بحث می کند، به این نحو که آنها را توضیح می دهد، درباره آنها استدلال و از آن دفاع می کند. این کتاب ویراست دوم فرهنگ اصطلاحات علم کلام است. این اثر نه معجم علم کلام است و نه دانش نامه کلامی، بلکه تعریفهای معتبری که از واژه ها و اصطلاحات کلامی در کتب مختلف متکلمان به خصوص آثار استاد شهید مطهری وجود دارد، فهرست شده و در حدی بیش از فرهنگ لغت کلامی و دامنه ای کمتر از دانش نامه، توضیح داده شده است.

این کتاب از یک مقدمه و سه بخش کلام اسلامی، کلام جدید و ادیان و مذاهب گردآوری شده که هر بخش عناوین مختلفی را توضیح می دهد. در بخشی از مقدمه این کتاب آمده است: «ارزش و شرافت علم کلام مرهون موضوع آن (ذات و صفات الهی) است. از این رو آموزه های این علم، در معرفت به آفریننده جهان هستی و نظام حاکم بر آن نقشی منحصر به فرد دارد. با توجه به وسعت و تنوع اصطلاحات علم کلام و پیچیدگی واژگان مختلفی که گستره این علم را تشکیل می دهند، راهیابی به هویت معرفتی و ساختاری آنها منوط به تبیین و تعریفی روان برای واژگان یاد شده است. این کتاب بر همین مبنا و با رویکردی به آثار اندیشمندان و متکلمان اسلامی به ویژه استاد شهید مطهری با عنوان فرهنگ اصطلاحات علم کلام طراحی و تدوین شده است.»

هدف اصلی این کتاب شرح اصطلاحات کلام اسلامی است که بیشتر نیز بر آنها تمرکز نموده است؛ اما با توجه به گسترش مسائل جدید کلامی در جوامع علمی، مهم ترین اصطلاحات آن نیز افزوده شده است. از دیگر واژه هایی که در این اثر بررسی شده، آشنایی با ادیان توحیدی و فرقه های اسلامی است که مباحث کلامی به آنها برمی گردد، بدان امید که این اثر برای دانشجویان، طلاب و سایر پژوهندگان این علم، مفید افتد.

مولف در بخش اول از عناوینی همچون «ابداع ، ابدی بودن خداوند، اختیار، اراده الهی، الهام، امامت، امر بین الامرین، ایدئولوژی، ایمان، بدن مثالی، تجرد روح، تکفیر، توسل، جهان بینی، حدوث و قدم، حیات الهی، رؤیت خداوند، شرک، شفاعت، عالم ذر، فیض الهی، کلام الهی، نظام احسن و ولایت فقیه» بحث می کند.

نویسنده در باب ولایت فقیه درباره فلسفه حاکمیت فقیه نوشته است: «واگذاری مدیریت جامعه به مجتهدان عادل در بیان معصومان علیهم السلام مورد تأکید و تصریح واقع شده است. نکته مهم آنکه تفاوت ماهوی حکومت فقیه با دیگر انواع حکومت، در دو رویکرد الهی و اومانیستی این حکومت دارد. به تعبیر ابن خلدون، اگر قوانین را عقلا و حاکمان وضع کنند، سیاست عقلی نامیده می شود، اما اگر از طرف خدا و شارع مقدس وضع شده باشد، سیاست دینی است که مفید به حال دنیا و آخرت است.»

نویسنده بخش دوم موضوعات «پلورالیسم دینی، تجربه دینی، تجربه گرایی، دین، دین و اخلاق، دین و جامعه، زبان دین، عقل و دین، علم و دین، فمینیسم، کلام جدید و هرمنوتیک» را مورد بررسی قرار داده است.

بخش سوم مباحث «اسلام، اسماعیلیه، اشاعره، امامیه، اهل حدیث، اهل سنت، بابیت، بهائیت، ثنویت، خوارج، دین زرتشت، زیدیه، شیخیه، صابئین، قدریه، مرجئه، مسیحیت، معتزله، وهابیت و یهودیت» را در خود جای داده است. در این کتاب عقاید بهائیت مورد بررسی و نوشته شده است: «بهائیت درباره قیامت هر چند از معاد یاد می کنند، عملا قیامت را معتقد نیستند و آن را امری موهوم می دانند. در بیان، واحد هشتم، باب نهم آمده است: «روز قیامت روزی است مانند کل ایام شمس، طالع می گردد و غارب؛ یا در واحد دوم، باب هفتم آمده است: قیامت عبارت است از وقت ظهور شجره حقیقت در هر زمان و به هر اسم.»