اندیشه ی سیاسی شیخ فضل الله نوری

معرفی کتاب

یکی از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران، نهضت مشروطه است که با سپری شدن یک قرن از وقوع آن، همچنان نوشته ها و گفته های فراوان و گاه متضادی درباره ی آن رقم می خورد. در عین حال نهضت مشروطه خود یادآور چهره هایی است که شخصیت تاریخی آنها با سرنوشت مشروطه خواهی پیوند خورده است. وجود آرا و اندیشه های مختلف بین شخصیت های مشروطه خواه موجب قضاوت های متفاوتی در باره ی عملکرد آنان شده است. یکی از نوادر چهره های مشروطه، شیخ فضل الله نوری است که حجم وسیع نوشته ها و گفته های لائیک ها و سکولارها مانع قضاوت درستی درباره ی وی گردیده است.

شیخ شهید از علمای طراز اول تهران و روحانی آزادیخواهی بود که در مهاجرت کبری، مشروطه خواهان را همراهی کرد. اما به فراست دریافت که مشروطه خواهی از مسیر عدالتخواهی جدا شده و ماهیت غرب گرایانه اش درصدد ضربه زدن به دین و ارزش های دینی است. در چنین وضعیتی شیخ فضل الله به جهت پاسداری از ارزش های دینی تز «مشروطه ی مشروعه» را مطرح و با استقامت و پایدار از آن دفاع کرد. اما مشروطه خواهان ذاتاً مستبد بر این باور بودند که هر کس با آنها نباشد در جبهه ی استبداد قرار دارد، بنابراین چوب استبدادخواهی بر پیکر شیخ زدند و او را به چوبه ی دار کشیدند. این واکنش در قبال یک متهم به استبداد، در حالی صورت می گرفت که برای محمدعلی شاه (کانون استبداد) مقرری تعیین و لیاخوف روس را عفو کردند. تحجر حاکم بر فضای غربگرایان به آنها اجازه نداد تا شیخ را به عنوان یک «جریان سوم» بپذیرند که نه مشروطه خواه و نه طرفدار استبداد بود و در فضای ضددینی، ارجی برای مشروطه ی مشروعه قائل نشدند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی در راستای عمل به وظیفه ی علمی و انقلابی خویش، تحقیق حاضر را تحت عنوان «اندیشه ی سیاسی شیخ فضل الله نوری» به جامعه ی علمی کشور ارائه می کند.

کتاب حاضر در پنج فصل به رشته ی تحریر درآمده است:
فصل اول مروری اجمالی اما معطوف به معرفت شناسی از حیات و شخصیت شیخ نوری است.

فصل دوم مقوله ی روشنفکری و روشنفکران در زمان مشروطه را مورد توجه قرار داده و می کوشد تا ضمن معرفی اندیشه های روشنفکران عصر مشروطه رابطه ی میان مبنای فکری و مبنای اندیشه ی روشنفکران این عهد را بررسی نماید.

سومین فصل کتاب، روحانیت دخیل در مشروطه، اعم از مشروطه خواه و مشروعه طلب و تعاملات فی مابین ایشان و چگونگی حضور آنها در عرصه ی سیاست و اجتماع مشروطه را مورد توجه قرار داده است.

چهارمین فصل از کتاب کوششی، در شناخت و بازخوانی خالص اندیشه ی سیاسی شیخ و بنیان های آن است؛ که طبعاً حاصل این بازشناسی گونه ای ارائه ی بازخوانی و بازتفسیر مواضع اتخاذ شده از ناحیه ی وی در قبال تحولات مشروطه نیز می باشد.

بالاخره در واپسین فصل از کتاب، اندیشه ی شیخ موسوم به « مشروطه ی مشروعه» در خلال تاریخ پس از شهادت ایشان تا زمان کنونی مورد توجه و بررسی قرار گرفته و در تعقیب تحولات تاریخی پس از شهادت شیخ، روشن شده که تاریخ سرانجام موضع شیخ را در برخورد با مشروطه در ایران تأیید نموده است؛ در حالی که سرنوشت مشروطه طلبی آرام گیری در آغوش ناآرام استبداد رضاخانی بود. تنها پس از گذشت سالیانی فوق العاده محدود و غیرمنطبق با جان فشانی های ملت در به ثمر نشستن آن رقم خورد. سرنوشت مشروعه طلبی با تجلی در انقلاب اسلامی ایران، گونه ای از حقانیت را برای شیخ شهید و هواداران مشروعه طلب او رقم زد.