آزادی از نگاه اسلام شیعی

معرفی کتاب

آزادی از مفاهیمی است که در ادبیات سیاسی رواج گسترده ای دارد و در قرون اخیر یکی از شایع ترین مفاهیم بوده است. آنچه در این پژوهش مورد مداقه و بررسی قرار می گیرد، نسبت آزادی با آموزه های اسلامی ـ شیعی است. هر چند در آموزه های شیعی به صراحت از مقوله ی آزادی با زوایا و ابعاد آن سخن گفته نشده است، ولی این پرسش همواره مطرح بوده است که آموزه های شیعی چه تفسیری از آزادی دارد؟ آیا آزادی با آن آموزه های تعارض دارد یا نه؟ برای به دست آوردن تفسیر شیعه از آزادی، با رهیافت اصول استنباط و هرمنوتیک ، به موضوع پرداخته شده است و از آنجا که آزادی یک مفهوم مشکک است، به برداشت های گوناگون از آزادی پرداخته شده است و آزادی از منظرهای متفاوت تبیین مفهومی شده است.

تبیین های مفهومی آزادی مرتبط با مبانی معرفتی است و با تشریح هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی می توان نوع آزادی مورد نظر آموزه ای شیعی ار استنابط نمود. هستی شناسی، در آموزه های شیعی بر ارتباط نظام خلقت و امور تشریعی می پردازد و هماهنگی بین دین و دنیا ایجاد می نماید و بر این مبنا، نمی توان بین امور دینی و دنیایی، جدایی افکند. از سوی دیگر، انسان شناسی آموزه های شیعی نیز بر نیاز انسان به راهنما و عقل منفصل (پیامبران) اشاره و بر ذات نامستقل انسانی تأکید دارد. در معرفت شناسی نیز به عقل اهمیت داده می شود، ولی عقل، هم عرض شرع و وحی قرار نمی گیرد، بلکه در طول وحی مطرح می شود.

از این مبانی دو نوع استنتاج به دست می آید؛ اول آنکه محدودیت ها و قلمرو های خاصی برای آ‍ادی مطرح است و تخطی از این قلمروها جایز نیست و می توان به قلمروهای دینی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و .... اشاره کرد. دوم آنکه آزادی های مدنی که شامل آزادی عقیده ، بیان و آزادی سیاسی است نیز مرتبط با آن قلمروها معنا پیدا می کند. بدین سان نمی توان پذیرفت که انسان ها در اظهار هر نوع عقیده آزاد باشند و بدون محدودیت آنچه در فکر دارند، به زبان جاری نمایند آزادی های سیاسی از قبیل اجتماعات، احزاب، گروه ها و غیره نیز بر این معنا تفسیر می شوند. به طور خلاصه می توان گفت که آزادی مورد نظر آموزه های شیعه بیشتر به آزادی مثبت در آموزه های سیاسی قرابت پیدا می کند و در آن آموزه ها نیز بیشتر به به اهرم های کنترلی و منشأهایی که موجب رفتار خاصی می شود، پرداخته می شود؛ البته با این فرق که در آموزه های لیبرالی، آزادی مثبت بر اساس قرارداد تنظیم می شود، ولی در آموزه های شیعی ـ اسلامی بر اساس رهنمودهای دینی سامان می گیرد.

در این آموزه ها از آنجا که انسان ذات نامستقل دارد، باید این اهرم های کنترلی را از نصوص دینی (قرآن و متون روایی) به دست آورد، هر چند عقل و عرفیات نیز در ادامه ی شرع و وحی، به شرط عدم مخالفت با نصوص دینی و وحی، قابل طرح است. این پژوهش در یک مقدمه، پنج فصل و یک نتیجه گیری سامان یافته است. در مقدمه، طرح مسئله صورت گرفته و به پرسش اصلی و پرسش های فرعی وفرضیه ی پژوهش اشاره رفته است. در فصل اول به چارچوب نظری بر اساس فهم و روش هرمنوتیکی و اصول استنباط، اشاره رشده است.

از آنجا که فهم آزادی در آموزه های شیعه منوط به اجتهاد و استنباط اصول است، لازم است از این طریق آزادی مورد نظر را استخراج کرد، از طرف دیگر، چون آزادی در قرون اخیر از سوی غربی ها در ادبیات سیاسی رایج گشته است ، به روش هرمنوتیکی آنان نیز در چارچوب نظری پرداخته شده است. مبانی معرفت شناسی و انسان شناسی آزادی در آموزه های شیعه، فصل دوم را شامل می شود. برداشت ها و تفسیرها و تبیین مفهومی و ماهیت آزادی عنوان فصل سوم است. آزادی یک مفهوم سهل و ممتنع است، بدین معنی که هر خواننده ای به راحتی می تواند درباره ی آزادی نظر دهد، ولی بررسی زوایای آن به تأمل است. در فصل چهارم به قلمرو آزادی در آموزه های شیعه پرداخته شده است؛ مبانی انسان شناسی ، معرفت شناسی و هستی شناسی، قلمروهای خاصی برای آزادی در نظر می گیرند و بر اساس آن مبانی، قلمروها در این فصل مشخص گردیده است. در نهایت آزادی های مدنی که شامل آ‍ادی عقیده، بیان و آزادی سیاسی است ، عناوین فصل پنجم اند. در پایان تمام مباحث، نتیجه گیری ارائه شده است.