مطبوعات رژیم شاه (مطالعه ی موردی روزنامه ی کیهان و اطلاعات)

معرفی کتاب

رژیم پهلوی در ادبیات سیاسی و تاریخی ایران از زوایای مختلفی ارزیابی شده است، اما مهم ترین تحقیقات در راستای شناساندن هر چه بیشتر ماهیت این رژیم تمرکز یافته که سالیان طولانی در اوج وابستگی به قدرت های جهانی، به سرنوشت کشور حاکم بود. فرآیند سلطه ی طولانی رژیم پهلوی یقینا بدون تبلیغات و بزرگ نمایی خدمات رژیم میسر نبود.

این امر مهم بر عهده ی مطبوعات رژیم شاه بود که تلاش وافری داشتند رژیم را مشروع جلوه دهند. علاوه بر زیبا جلوه دادن تمام زشتی های رژیم، مطبوعات در صدد بودند تا چهره ی وارونه ای از مبارزین و مخالفین نشان دند که نامیدن اسلام گرایان واقعی به «مارکسیست اسلامی» یکی از این ترفند ها بود. همسویی و همنوایی بسیار شدید مطبوعات با رژیم از جمله دو روزنامه ی پرتیراژ کیهان و اطلاعات که در این تحقیق به طور موردی مطالعه شده اند، به گونه ای بود که امکان تصور مطبوعات آزاد را به کلی سلب کرده بود.

مخالف نویسی کاملا منسوخ بود و نوشته هایی هم که در قالب طنز عاری از مشکلات اجتماعی و معضلات زندگی مردم بودند، در چنین شرایطی برای نیروهای مذهبی مبارز تنها منبر ، مساجد و اعلامیه ها و بیانیه های مذهبی در خدمت اطلاع رسانی قرار می گرفتند که مجازات استفاده از آنها نیز بسیار سخت و گران بود. در نتیجه، به خاطر محدودیت بسیار در استفاده از ابزار رسانه ای، رژیم، با استفاده از مطبوعات هر آنچه می خواست منعکس می کرد.

کتاب حاضر که در راستای اهداف و رسالت علمی و انقلابی مرکز اسناد انقلاب اسلامی تدوین شده، تحولات سیاسی و اجتماعی عصر نهضت امام خمینی را از دیدگاه روزنامه های کیهان و اطلاعات بررسی کرده است. در بررسی مطبوعات رژیم شاه، نگارنده در بخش اول به آغاز نهضت و رویکرد مطبوعات از سال 1341 تا 1343 می پردازد و موضوعاتی همچون ذهنیت سازی، تبلیغات و ایجاد دمشن فرضی را بررسی می کند و در بخش دوم که مربوط به سال های 1343 تا 1355 می باشد به کم خبری و جوسازی خبری می پردازد.

بی توجهی به تحولات جهانی و منطقه ای ، کم خبری در انعکاس تحولات داخلی، القای ماهیت تروریستی و مارکسیستی مبارزان و اختلافات و فساد آنها، تقدیس خاندان پهلوی، بزرگ نمایی و توانمندی های مأموران و انعکاس پویایی اقتصاد و فرهنگ کشور از جمله موضوعات این بخش هستند. در پایان و در بخش سوم، نگارنده به رویکرد مطبوعات به تحولات دو سال آخر (1356-1357) اشاره می کند.

مطبوعات و سیاست سکوت، مطبوعات و تخریب چهره ی مخالفان رژیم، القای مشروعیت رژیم و بزرگ نمایی تغییرات در سیاست های رژیم از جمله موارد بررسی شده در این بخش هستند. در نتیجه گیری این تحقیق، نگارنده معتقد است که راز دوام و ادامه ی حیات این دو روزنامه در قالب دو مؤسسه ی بزرگ، چیزی جز حفظ جانب احتیاط و خودسانسوری و ارائه ی اخبار بی ضرر برای رژیم و اعمال نظرات و سیاست های مطبوعاتی آن نبود.

این دو روزنامه در خصوص انتقال اخبار و وقایع کشورهای دیگر نیز به طور مستقل عمل نمی کردند، بلکه در این حوزه نیز تا حد بسیار زیادی تابع سیاست خارجی رژیم بودند. با وجود اجرای این گونه سیاست اطلاع رسانی، در برخی از موئاقع هر دو روزنامه به منظور کنترل واکنش ها و اعتراضات به تغییر و تحولات اجتماعی و سیاسی رژیم، با استفاده از روش هایی چون ذهنیت سازی برای منفور نشان دادن و سیاه نمایی چهره ی مخالفان برنامه های رژیم و نیز القای تضاد منافع آنها با مردم، سعی می کردند تا ذهنیت و تصور خاصی را در مورد آنها در افکار عمومی به وجود آورند.

مطبوعات برای رسیدن به ذهنیت دلخواه رژیم در افکار عمومی، در مورد عملکرد ماهیت فعالیت های رهبر مذهبی نهضت، به گونه ای اطلاع رسانی می کردند که گویی امام خمینی با جمال عبدالناصر رابطه دارد و عامل اوست. کیهان و اطلاعات در مورد انعکاس اخبار اعتراضات و اعتصابات و راهپیمایی معترضان به برنامه و عملکرد رژیم در مقاطع مختلف، به اشکال گوناگون اطلاع رسانی می کردند. این اطلاع رسانی یا بسیار جزیی بود و یا در سکوت برگزار می شد، به طوری که در فاصله ی سال های 1343 تا 1355 وقایع در حدی منعکس می شدند که بازگوکننده و تقویت کننده ی طرز تلقی رژیم از مبارزان و عملکرد آنها برای افکار عمومی باشد. در دو سال آخر (1356 و 1357) نیز راهپیمایان و تظاهرکنندگان هویت های گوناگونی چون مارکسیست های اسلامی و شورشی ها، اخلال گران و در نهایت تظاهر کنندگان معرفی می شدند، آن هم در حدی که لازم تشخیص داده می شد.

به طور کلی در خصوص انعکاس اخبار اعتراضات، راهپیمایی ها و اعتصابات از روش هایی چون، سکوت خبری، وارونه نمایی و کوچک انگاری استفاده می شد و این گونه القا می شد که این حرکات از خارج سرچشمه می گیرند و از طرف دیگر در مورد اخبار مربوط به شاه، دربار و عملکرد دولت، بزرگ نمایی صورت می گرفت. با اوج گیری انقلاب اسلامی و زوال رژیم شاه، این دو روزنامه علنی تر و مستقیم تر اخبار را منتشر می کردند و برخی از سخنان رهبر انقلاب و مراجع دینی و سایر گروه های مبارز در روزنامه ها دیده می شدند .

به نظر می آید کیهان و اطلاعات با انعکاس وسیع نارضایتی ها و ریشه یابی از سوی دولت و مقامات و نقل سخنان مردم و تغییر و تحولات در سیاست های رژیم، به نوعی به اعمال سیاست فضای باز و آزادی بیان و سایر ادعاهای رژیم کمک می کردند. مجموعه ی حاضر در سه بخش تنظیم شده است: بخش اول با عنوان «آغاز نهضت امام خمینی و رویکرد مطبوعات» مشتمل بر سه فصل است که در هر سه فصل به نوعی مواضع روزنامه های کیهان و اطلاعات در مورد حوادث 1341 تا 1343 یعنی آغاز نهضت تا تبعید امام اشاره شده است.

در این خصوص، تهمت های مختلف هر دو روزنامه به رهبر ینهضت و علما و روحانیون همفکر امام خمینی بررسی شده است. بخش دوم نیز عنوان «مطبوعات، کم خبری یا جوسازی خبری» حوادث را تا سال 1355 پیگیری کرده است. این بخش که در چهار فصل تنظیم شده است، پدیده های دیگری چون فرهنگ و اقتصاد را نیز شامل می شود. بخش سوم نیز دو سال آخر نهضت و انقلاب را تحت عنوان سه فصل بررسی کرده است و حوادث سرنوشت ساز سال های 56 و 57 ارزیابی شده اند.