گفتمان هویت و انقلاب اسلامی ایران

معرفی کتاب

انقلاب اسلامی یکی از اعجاب انگیز ترین و مهم ترین پدیده های قرن بیستم می ّاشد که توجه اکثر علاقه مندان و پژوهشگران حوزه ی علوم سیاسی را به خود نموده است. این انقلاب، انقلابی عظیم و مردمی است که با نفی هژمونی هویت های پیشین در قالب هایی نظیر غرب گرایی، ایرانشهری و باستان گرایی، شبه مدرنیزاسیون ، سوسیالیسم، کمونیسم و … و با ایجاد هویتی «معناساز» و «معنا بخش» در صدد بر آمد با بهره گیری از فرهنگ سیاس اسلامی ـ شیعی به ترسیم زوایا و ابعاد «بودن در این جهاد» بپردازد. الگویی که با ارائه ی درکی نو اما ریشه دار از مذهب شیعه و با بهره گیری از نظام معنایی و اندیشگی بدیع توانست بر بحران هویت پیش از انقلاب غلبه کند و طی یک فر آیند تاریخی به صورت الگوی غالب فعالیت سیاسی جلوه نموده و هویتی نوین و متمایز را بر پایه ی بنیان های ارزشی و آموزه های دینی شکل دهد.

حال مسئله ی اصلی این است که علیرغم وجود تنوعات هویتی موجود در جامعه ی پیشا انقلابی ایران و ورود جریان های فکری ایدئولوژیک بیگانه، چگونه اسلام شیعی توانست به عنوان« دال متعالی معنابخش» به مرجع یگانه ی وضع هویت غالب مبدل گردد و طی فرآیند هویت سازی، انسجام از دست رفته ی ناشی از بحران هویت را به جامعه بازگرداند. فهم این امر جز با توجه به دو بعد هویت یعنی هویت های درون گفتمانی اسلام گرایان و فهم هویت های دیگر امکان پذیر نیست. هویت در این معنا به مثابه چارچوب های مشخصی است که شباهت ها و تفاوت ها را آشکار می سازد و امکان برقراری ارتباطی معنادار و مستمر را میان افراد جامعه فراهم می سازد.

به تعبیر بهتر، فهم هویت متضمن توجه به دو معنای اصلی آن است: اولین معنای آن بیانگر مفهوم تشابه مطلق و معنای دوم آن به مفهوم تمایز است و آنچه هویت اشخاص و جوامع را می سازد، اغلب درک تفاوت ها و تمایزات میان «ما و دیگری» است. «آلن تورن» در این باره می نویسد: «فرآیند هویت یابی متضمن کنش متقابل میان سه قطب به هم پیوسته است: متمامیت، هویت و مخالفت؛ هویت یک جنبش در گستره ی یک حوزه ی اجتماعی و کنش در مخالفت با یک دیگری شکل می گیرد». به طور کلی از منظر درونی، زمینه ی بروز هویت اسلامی ـ شیعی به نوعی مبتنی بر رویکرد جمعی به مذهب است که بیانگر اعتماد عمیق به مبانی هویت ساز مذهب شیعه می باشد و همین خصلت است که به انقلاب ایران در میان سایر انقلاب های عصر ما جایگاهی ویژه و منحصر به فرد می بخشد.

بهترین عنوان که بر کل این جریان می توان نهاد، «احیای سیاسی» مذهب در نحله ی فکری تشیع است که بر اساس آن، دین در قالب «اراده ی جمعی» ، هویت مردم را به طریقی که بتواند دین را به عنوان یک نیروی انقلابی احیا نماید، تضمین نموده است. به تعبیر میشل فوکو، «مذهب به راستی واژگان، آئین و نمایشی بی زمان بوده است که می توان در درون آن نمایش تاریخی ملت را جای داد که هستی شان را در مقابل هستی پادشاهانشان قرار می دهند». از سوی دیگر و از منظر برون هویتی، توفیق تشیع به مثابه ایدئولوژی هویت ساز انقلاب می بایست با ملاحظه ی روند افول و تضعیف دیر ایدئولوژی ها و جریان های فکری رقیب نظیر ملی رایی، مارکسیسم سوسیالیسم غرب گرایی و تجدد و باستان گرایی مورد ارزیابی قرار گیرد.

«حامد الگار» با نگاه به روند بسیج سیاسی و شعارهای مردم، ضمن تبیین هویت انقلاب اسلامی می نویسد: «ار شالوده ی جنبش های پیشین در ایران را ائتلافی از نیروها و چهره های شاخص گروه های غیرمذهبی و ملی گرا تشکیل می دادند که به نسبت های مختلف با یکدیگر ترکیب شده بودند، در مقابل انقلاب اسلامی سال 1978-1979 میلادی جوهری کاملا سیاسی داشت و مشارکت عناصر غیرمذهبی در آن کاملا حاشیه ای بود بر این مبنا اسلام شیعی پیامی بود آشنا که قرن ها در دل و جان مردم نفوذ داشت؛ پیامی با مایه های انقلابی تند و نافذ که وعده ی حکومت مستضعفان را می داد؛ پیامی که همه آن را می شناختند و آن را مظهر شخصیت و هویت از دست رفته ی خویش می دیدند».

بنابراین مسئله ی اصلی پژوهش حاضر فهم گفتمان اسلامی ـ شیعی و هویت های متکثر و رقیبی است که در تمایز با این گفتمان وجود داشته اند. اینکه عناصر و مؤلفه های گفتمان های هویتی کدامند و چگونه هویت اسلامی ـ شیعی بر هویت های رقیب برتری یافته است؟ سوال اصلی این پژوهش را می توان چنین صورت بندی نمود: انقلاب اسلامی تا چه میزان حاصل بحران هویت است و این انقلاب تا چه اندازه در هویت سازی موفق بوده است؟ آیا ظهور انقلاب اسلامی به معنای نارسایی مؤلفه های هویت بخش پیشین و بحران هویت در گفتمان رسمی پهلوی بوده است؟ هویت اسلامی ـ شیعی تا چه میزان موجب انسجام و همبستگی اجتماعی گردید و تحت تأثیر شرایط پس از انقلاب چه تحولاتی را از سر گذرانده است؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش ها فرضیه ی اثر حاضر را می توان این گونه بیان کرد: «آنچه تفوق تشیع را به عنوان عاملی هویت ساز و استعلایی جهت معنابخش و تشخص، تضمین نموده است بهره مندی این ایدئولوژی از مقبولیت، مشروعیت ، قابلیت انطباق با ارزش های عمومی، ابتنا بر خواسته ها و اراده ی عمومی ناکار آمدی ایدئولوژی های رقیب است».

در واقع، از منظری گفتمانی، گفتمان اسلام شیعی توانسته است با ایجاد شبکه ی از معنا، به تعریف، تبیین و مرکزیت یابی هویت دینی در فرآیند انقلاب نائل شود و ضمن تحدیدها حصرهای گفتمانی، ایدئولوژی هویت ساز رقیب را به حاشیه براند. پژوهش حاضر در چهار بخش تنظیم شده است: در بخش اول مفهوم هویت بر اساس تحلیل گفتمان مورد تبیین قرار می گرد. در این گفتار مفاهیم هویت، بحران هویت، گفتمان ، هژمونی ، مرکزیت یابی گفتمان های هویتی و ابعاد فردی و جمعی هویت مورد تأمل قرار می گیرد.

در بخش دوم به گفتمان های هویتی جامعه ی سیاسی ایران در سال های 1320-1357 پرداخته می شود. در این زمینه چهار گفتمان هویتی ناسیونال ـ سکولار (گفتمان رسمی دولت پهلوی) ، گفتمان سوسیالیسم و مارکسیسم (گفتمان هویتی چپ) گفتمان هویتی لیبرال ـ ملی گرا و گفتمان هویتی اسلام گرایان مورد واکاوی قرار می گیرد. بخش سوم به بحث درباره ی چگونگی مرکزیت یابی گفتمان اسلامی ـ شیعی در انقلاب اسلامی می پردازد. اینکه عناصر درون گفتمانی هویت اسلامی ـ شیعی کدامند و متأثر از چه مؤلفه ها و عواملی در کانون گفتمان های هویتی قرار گرفته است؟ و بالاخره در واپسین گفتار این پژوهش فرآیند هویت سازی در دوران پس از انقلاب اسلامی بررسی می شود و در این راستا گفتمان های هویتی لیبرال، اسلام گرا، سازندگی و اصلاح طلب مورد توجه قرار می گیرد. در این پژوهش تلاش شده است با اتخاذ رویکردی علمی، ابعاد هویت مندرج در گفتمان هویتی انقلاب اسلامی مورد تأمل و توجه قرار گیرد. نویسندگان اثر تلاش کرده اند با بهره گیری از آثار و رشته های معتبر و علمی پژوهشگران و متخصصین داخلی و خارجی، تصویری کامل از هویت انقلاب اسلامی و تحولات رخ داده و در متن آن ارائه شود.