اقتصاد، جامعه و مدیریت در تاریخ نگاری مقریزی به ضمیمه متن و ترجمه کتاب اغاثة الامة بکشف الغمة

معرفی کتاب

در این اثر، اندیشه اجتماعی تقی الدین احمدبن علی مقریزی از کتابی به نام «اغاثة الامة بکشف الغمة» که در آن با رویکردی سیاسی - اقتصادی به تاریخ مصر پرداخته، بررسی شده است.

دانش جامع شناسی تاریخی، در مقام یک رشته آموزشی و پژوهشی آکادمیک، رشته ای است با عمر بسیار کوتاه. از سویی، این گرایش بیشتر فرایند تحقیقات آن سوی شرق و دستاورد تحولات سده های اخیر غرب است و از سوی دیگر، اکنون که درصدد پیدا کردن جای پایی میان رشته های علوم انسانی است، با ابهام و پیچیدگی خاصی روبه روست. هنوز نسبت آن با تاریخ، جامعه شناسی و فلسفه تاریخ روشن نیست. هنوز معلوم نیست چه تفاوتی میان تاریخ تحلیلی با جامعه شناسی تاریخی وجود دارد. با وجود این می توان گفت جامعه شناسی تاریخی درصدد بررسی مکانیسم تغییرات و تحولات اجتماعی است.

در میان مورخان مسلمان، کمتر کسی دیده می شود که تاریخ را از جنبه های اجتماعی و جامعه شناسی بررسی کرده باشد؛ با این حال اگر کسی پیدا شود، که با وجود شهرت در تاریخ نگاری اسلامی، گوشه چشمی نیز به مسائل اجتماعی داشته باشد، برای دانش پژوهان نسل امروز ما بسیار پرارج و گران بها خواهد بود؛ چه اینکه نگاه غالب آن است که این اندیشه ها فرایند مطالعات جدید غرب است.

وقتی سخن از بینش اجتماعی به میان می آید، به طور طبیعی، نگاه ها به سوی کسانی می رود که یا فیلسوف اند یا در آثار خویش به آرا و نظریات فلسفی توجه دارند. به همین دلیل درباره تفکرات اجتماعی، بیشتر به اندیشمندان مسلمانی همچون فارابی، خواجه نصیر، ابن سینا، غزالی و ابن رشد توجه می شود؛ اما باید توجه داشت که در میان مورخان مسلمان، که بیشتر شهرتشان به تاریخ نگار بودن آنهاست؛ افرادی دیده می شوند که در همین تاریخ نگاری خویش، رویکردی اجتماعی داشته و به جنبه های جامعه شناختی، مردم شناسی و دیگر جنبه های اجتماعی حیات بشر اهتمام خاصی داشته اند. در این زمینه می توان از مورخانی همچون یعقوبی، مسعودی، بیرونی، ابن مسکویه و سرآمد همه اینها از ابن خلدون یاد کرد؛ هرچند برخی بر این اعتقادند که ابن خلدون در اندیشه اجتماعی وامدار مسعود یا ابن مسکویه است.

بر اساس مطالب کتاب، نگارنده وقتی درصدد بر آمد تا در زمینه اندیشه های اجتماعی مسلمانان، موضوعی را پژوهش کند، مدتی در حال تردید در گزینش موضوع به سر برد؛ زیرا از سویی از انجام کار تکراری پرهیز داشت و از طرفی به دنبال به گزینی بوده است. تا اینکه با کتابی آشنا می شود که با وجود حجم اندک، دو هدف یاد شده وی را برآورده می ساخت؛ چه از طرفی تکراری نبود و دست کم با اطلاعی که نگارنده تاکنون دارد، به زبان فارسی کسی در این باره پژوهشی انجام نداده است و از سوی دیگر در بردارنده مطالب ارزشمندی بود، که هدف به گزینی نگارنده را هم تامین می کرد. این کتاب که «اغاثة الامة بکشف الغمة» نام دارد، نویسنده آن کتاب تقی الدین احمدبن علی مقریزی (766-845 هجری قمری) از مورخان و فرهنگ و تمدن نویسان قرن هشتم و نهم هجری است. وی که آوازه اش در تاریخ نگاری، به ویژه تاریخ مصر است، در این رساله با رویکردی اجتماعی ـ اقتصادی به تاریخ مصر پرداخته و در ارتباط با بحران های اجتماعی و اقتصادی، نظریه اجتماعی ویژه ای ارائه کرده است. تاکنون این جنبه از اندیشه های مقریزی ناشناخته مانده و نوشته هایش کمتر با چنین رویکردی مورد دقت و بررسی قرار گرفته است.

این نوشتار در سه فصل و یک ضمیمه تنظیم شده است. فصل نخست به معرفی محیط زندگی، مذهب، شخصیت علمی، اساتید، آثار و روش تاریخ نگاری مقریزی اختصاص یافته است. در فصل دوم روش تحقیق اجتماعی نویسنده در کتاب اغاثة الامة بکشف الغمة، بررسی و به نقش تاریخ در آنها اشاره شده است. روشی که مقریزی در این کتاب به کار گرفته، هم با روش استادش ابن خلدون هماهنگی دارد و هم با روش های جدید دانش جامعه شناسی امروز مطابقت می کند. در فصل سوم، که مهمترین بخش پژوهش حاضر است، نظریه اجتماعی مقریزی درباره بحران های اقتصادی، عوامل موثر در ایجاد نظریه، علل طبیعی و اجتماعی پیدایش بحران و نتایج و آثار آن در جامعه، کارکرد بحران در طبقات اجتماعی و راهکارهای مقابله با آن تحلیل و تفسیر شده است. در ضمن در بخش پایانی این اثر، ترجمه کتاب اغاثه الامة بکشف الغمة و سپس متن اصلی و عربی آن ضمیمه شده است.

روش نگارنده در این پژوهش، روش تاریخی با تحلیل جامعه شناختی است. مهمترین منابع پژوهش، نوشته ها و آثار مقریزی، به ویژه کتاب اغاثة الامة بکشف الغمة اوست. از منابع مطالعاتی که پژوهشگران عرب درباره این جنبه از اندیشه های مقریزی نوشته اند، نیز غفلت نشده است.