جنبش های فاشیستی: بحران نظام لیبرالی و تکامل فاشیسم

معرفی کتاب

در دوران جنگ جهانی اول، روان پزشکی آلمانی با موردی عجیب روبه روشد. کمک سرجوخه ای بر اثر گاز خردل صورتش تاول زده و چشم هایش نابینا شده بود. اما آزمایش ها نشان می داد که چشمهایش هیچ عارضه فیزیکی ندارد. او برخلاف دیگر مجروحان که اغلب به دنبال بهانه ای برای فرار از جبهه بودند، برای بازگشت به خط مقدم لحظه شماری می کرد. از این رو هنگامی که پزشک به او گفت شاید بینایی ات را بدست نیاوری و بهتر است فکر بازگشت به جبهه را از سرت بیرون کنی، از هوش رفت!

اما فکری به ذهن روان پزشک خطور کرد. او به سرجوخه نهیب زد بلند شو لیاقت خودت را نشان بده! تنها با قدرت اراده می توانی بر نابینایی خودت غلبه کنی. تنها انسان های خارق العاده می توانند بر ضعف های جسمی خود غلبه کنند و تو نیز با نیروی درونی ات می توانی بر نابینایی ات غلبه کنی؟

شگرد روان پزشک پاسخ داد و کمک سرجوخه که ظاهرا با یک ضربه عصبی بینایی اش را از دست داده بود، یک هفته بعد به تدریج بینایی اش را بدست آورد و به جبهه بازگشت. او که جوانی ۲۸ ساله و اتریشی تبار بود آدولف هیتلر نام داشت و مقدر بود که در آینده با قدرت اراده اش کارهای بزرگتری انجام دهد، حتی اگر به آتش کشیدن جهان و گرفتن جان میلیونها نفر باشد!

وقتی سخن از فاشیسم به میان می آید، نام هیتلر و در کنار او موسیلینی به عنوان بانیان معروف ترین حکومت های فاشیستی که از قضا هم روزگار و هم پیمان بودند، در ذهن ما تداعی می شود؛ اما آیا فاشیسم در این دو حکومت خلاصه می شد؟

ارنست نولته یکی از چهره های به نام در حوزه فاشیسم پژوهی ست ویژگی مهم او این است از جایی که خط مشترک فلسفه و تاریخ بدان می نگرد درباره هیتلر، موسیلینی و فاشیسم و... کتابهای گوناگونی منتشر شده اما کتاب حاضر نه اثری روایی که پژوهشی با رویکرد فلسفی به تاریخ است و نولته عینیات تاریخی را گرفته و با ذهنیات فلسفی درآمیخته و خواننده را به ساحتی فراتر از تاریخ می برد.

بسیار فراوان هستند کسانی که معتقد فاشیسم پدیده ای ایتالیایی ست و در خارج از مرزهای این کشور وجود ندارد. اما نولته معتقد است فاشیسم با محتوایی ست که در ظرف های مکانی و زمانی مختلف اشکال ظاهری مختلفی گرفته و مصادیق گوناگونی هم دارد برای نمونه در ایتالیا حاصل کودتایی ست که موسیلینی تدارک دیده و پس از رژه به سوی رم موفق به انجام آن می شود. اما در آلمان وقتی هیتلر تصمیم می گیرد با روشی همانند و با رژه به سمت برلین، کودتایی مشابه را به انجام برساند ناکام می ماند و برای مدتی به زندان می افتد. اما اوبا فرصت طلبی و با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی و فرهنگی آلمان با ساز و کاری کاملا قانونی و به ظاهر دموکراتیک قدرت را بدست می گیرد و حکومتی فاشیستی ترتیب می دهد. به این ترتیب اگر چه در ایتالیا یک کودتا به فاشیسم می انجامد در آلمان فاشیسم از دل انتخاباتی آزاد و دموکراتیک متولد می شود! چنین جنبش هایی در دیگر خطه های اروپا از اروپای جنوبی و مرکزی گرفته تا اروپای شمالی نیز وجود داشته و در هر یک به اشکال مختلف ظهور بروز داشته است و این موهم درونمایه اصلی کتاب جنبش های فاشیستی ارنست نولته را تشکیل می دهد.

اما یکی از چالش برانگیز ترین قسمت های نظریه او مربوط به انقلاب روسیه می شود. نولته از انگشت شمار متفکرینی ست که با رویکردی غیرمارکسیتی به فاشیسم نگریسته است.

از این منظر او معتقد است جنایت های ناسیونال سوسیالیست های آلمان که به رهبری هیتلر انجام شد، تشابهات خاصی با جنایات بلشویک های شوروی به ویژه در زمان رهبری استالین داشته و تشابهاتی که قابل طرح و تحلیل و بررسی هستند. او در سال ۱۹۸۶ در مقاله ای که منتشر کرد مشخصا به این مهم می پرداخت و جالب اینکه اندک زمانی بعد، یورگن هابرماس در مقام پاسخ گویی به او مقاله مفصلی منتشر کرد با این مضمون که نولته میان جنایات هیتلر و بلشویک ها ددر مقام قیاس با یکدیگر قرار داده تا با یک روش تجدید نظرطلبانه آن را کمرنگ کند. اما وقتی به دلیل طرح همین نظریه نولته از سوی گروه های کمونیستی هدف سوء قصد قرار گرفت و اتومبیلش به آتش کشیده شد، هابرماس نامه ای به نولته نوشت و این اقدامات را شدیدا محکوم کرد.

این چندان غیرمنتظره نیست که نظریه ای نوگرایانه با واکنش های ضدنقیض روبه رو شود، به خصوص پیرامون موضوع حساسیت برانگیزی چون ناسیونال سوسیالیسم آلمان که به نسل کشی یهودیان انجامیده است و هر نظریه ای که رنگ و بویی از فروکاهش این قسم از فاشیسم داشته باشد، به نوعی آنتی سمیتیزم هم نسبت داده می شود. اما با وجود چنین هیاهوهایی رویکرد نوگرایانه نولته برای شناسایی محتوای فاشیسم و ردیابی اشکال آن در مکانها و زمانهای مختلف، به دلیل پافشاری او چالش های گوناگونی را پشت سرگذاشته و رفته رفته با کنار رفتن پرده ها و نشستن غبار چنین هیاهوهایی در خور اعتنا بودن ان مشخص شده است. نولته از معدود کسانی ست که بدون آنکه هراسی به خود راه دهد رژیم اشغالگر قدس را نیز مورد انتقاد قرار داده است.

درباره فاشیسم تا کنون کتابهای مختلفی نوشته و منتشر شده است. اما بی گمان کتاب حاضر یکی از بهترین آثار در این زمینه است. چرا که کتابهای روایی در این زمینه فراوان بوده و علاقمندان بحث نیز اغلب با کم و کیف اتفاقات آشنا هستند. اما آنچه موجب تازگی ماجرا شده ارائه روشی تحلیلی برای درک و شناسایی محتوای فاشیسم نولته خود را یک مورخ نمی داند درواقع یکی از مهمترین ویژگی های نولته این است که تاریخ را روایت نمی کند، بلکه متفکرانه تاریخ را واکاوی، آنگاه تحلیل و تفسیر می کند. در واقع او رویگرید فلسفی به رخ دادهای تاریخ دارد، بیرون از آن ایستاده و ظهور و بروز رخ دادهی تاریخی را مورد توجه قرار داده و دریچه تازه برای درک تاریخ به روی خوانندگان آثارش می گشاید. این نگرش ایدئولوژی شناختی و اندیشه شناختی نولته باعث شد که همیشه او را تاریخ نگاری فیلسوف بشناسند هرچند او خود را متفکر تاریخ می داند.

نولته با شکافتن بافته های در هم تنیده ایدئولوژی های اروپایی در قرون اخیر، محتوایی را شناسایی کرده و آن را محتوایی فاشیستی تعریف می کند که وابسته به شرایط تاریخی و اجتماعی، در سرتاسر اروپا در قالب های متفاوت امکان ظهور پیدا کرده، به عبارتی پوسته بیرونی به دلیل دگرگونی جغرافیایی و نامگذاری های گوناگون شاید دارای تفاوت هایی باشند اما از منظر محتوای درونی نزدیکی بسیاری میان آنها وجود دارد.

نولته در این کتاب تغییر و تحولات تاریخی و جنبش های سرتاسر اروپا را بین سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۴۵ مورد کاوش قرار داده است و این ایده قریب به یقین را مطرح می کند که جنبش های فاشیستی اروپا تنها در آلمان و ایتالیا خلاصه نمی شود، بلکه در مقاطع زمانی گوناگون در دیگر کشورها نیز جنبش های مشابهی به راه افتاده اند که هر یک به دلایل اجتماعی و سیاسی دچار سرنوشتی متفاوت شده اند.

نولته با طراحی ساختاری حساب شده کتاب خود را به دو بخش تقسیم کرده است. در بخش اول با عنایت کلیات تاریخ اروپا در عصر فاشیسم به بررسی و تبیین فاشیسم پرداخته است و بستری را فراهم ساخته تا برای مخاطب در ادامه کتاب چگونگی بالیدن جنبش های فاشیستی در گوشه و کنار اروپا قابل درک باشد. مقدمات بلافصل فاشیسم، سرآغاز جنبش های فاشیستی، فاشیسم و آنتی فاشیسم و در آخر جنگ و اضمحلال فاشیسم عناوین فصول چهارگانه بخش نخست کتاب را تشکیل می دهند.

بخش دوم کتاب با عنوان جنبش های فاشیستی ملی مهمترین بخش کتاب محسوب می شود چرا که نولته در این بخش قرار است با ارائه مصادیق مختلف تاریخی جنبش های فاشیستی در گوشه و کنار اروپا به جمع بندی و اثبات نظریه خود بپردازد. نولته اروپا را به چهار حوزه جغرافیایی تقسیم کرده بالکان و جنوب شرقی اروپا، اروپای شرقی و کشورهای بالتیک، اروپای مرکزی و اروپای شمالی و غربی. با این تقسیم بندی از از یونان، بلارستان تا رومانی گرفته تا لهستان و شوروی و اسکاندیناوی و سرانجام، اسپانیا، فرانسه و انگلستان را مورد بررسی و واکاوی قرار مر دهد و در برهه های تاریخی گوناگون هرگاه جنبشی با محتوای فاشیستی به راه افتاده ریشه یابی کرده و سیر ظهور و بروز آن و نهایتا سرانجام کارشان را مورد اشاره قرار می دهد. به این ترتیس نولته در واقع همه آنچه به عنوان فاشیسم در اروپا به راه افتاده ریز به ریز مورد توجه قرار داده و به یک معنا چیزی را ناگفته نمی گذارد. او به ما نشان می دهد که چگونه جنبش های فاشیستی از یکدیگر تاثیر گرفته یا نمونه های موفق خود را الگو قرار داده اند و حتی گاه حکومتهایی فاشیستی نظیر موسیلینی در ایتالیا از این جریانها در کشورهای دیگر جمایت مادی و معنوی می کردند. اوهمچنین به ما نشان می دهد که گاه چگونه یک جریان به شکل ناخودآگاه در مسیری قرار می گیرد که به فاشیسم پهلو می زند. نمونه اش جریان آکسیون فرانسز که با رویکری محافظه کارانه در دو دهه پایانی قرن بیستم در کشاکش ماجرای دریفوس پاگرفت اما درداوایل قرن بیستم و در سالهای منتهی به جنک جهانی اول شاخص ترین جریان فاشیستی در فرانسه بدل شده بود.

برای حسن ختام بد نیست اشاره ای به نقل قول از هایدگر برای بازگو کردن میزان توانایی و دانش نویسنده این داشته باشیم. نولته که در ایام جوانی بخت شاگردی هایدگر را در دانشگاه داشته وقتی در سال ۱۹۶۵ نخستین کتابش را به او هدیه داد هایدگر خطاب به او گفت: با مطالعه بخشهایی از کتاب شما متحیر و شادمان دریافتم که چه تسلطی دارید!
منبع: الف کتاب (alef.ir/book)