آثار تاریخی ورارود و خوارزم (دوره سه جلدی)

معرفی کتاب

ورا رود یا به عربی "ماورالنهر"، عنوانی است که به سرزمین های آن سوی رود سیحون و جیحون داده می شود. سمرقند و بخارا از شهرهای معروف این ناحیه به شمار می رود. این مجموعه سه جلدی حاصل مسافرت و مشاهدات محلی و تحقیقات گسترده ی استاد منوچهر ستوده درباره ی آثار تاریخی شهرها و مناطق مختلف ورارود (ماورالنهر) و خوارزم است. مطالب کتاب مجموعه ای از تحقیقات مولف در کنار یادداشت های مفصل مسافرت پس از مشاهدات محلی و عکس هایی از آثار تاریخی مناطق یاد شده است. در جلد اول، ابتدا کلیاتی درباره ی جغرافیای تاریخی ورارود و سپس سال شماری از وقایع مهم آن خطه آمده است. آن گاه از مشخصات و مصطلحات معماری این سرزمین سخن رفته است. بخش دوم و اصلی کتاب حاوی اطلاعات مفصلی از جغرافیای تاریخی و آثار تاریخی دو شهر سمرقند و بخاراست. در پایان کتاب بیش از صد صفحه به عکس های سیاه و سفید از آثار تاریخی دو شهر یاد شده به چاپ رسیده است. بر اساس یادداشت اول کتاب، دو جلدی بعدی به سایر شهرها و مناطق آن سرزمین اختصاص خواهد داشت.

نگارنده در جلد دوم از معرفی آثار تاریخی ورارود و خوارزم به آثار موجود در شهرهای ترمذ، ختلان، شهر سبز (کش)، حصار، پنجکنت، بدخشان، مرو، ختل و... می پردازد. وی با سفر به ورارود و بازدید از آثار و ابنیه ی تاریخی منطقه، حاصل مشاهدات خویش را در کتاب آورده است. نویسنده هم چنین به آبادی های بین راه اشاره دارد و مسیر شهرهای اصلی را ترسیم می کند. مساجد و مقابر، بیش ترین آثاری است که به آن ها اشاره شده است. از جمله ی این آثار می توان به آرامگاه رودکی، معبد پنجکنت، مقبره ی خلیفه حسن بدخشانی، مسجد جامع دوشنبه، حمام های دهکده ی زرافشان، غارهای مسکونی و قلعه های کنار دریای پنج، آتشکده ی ورنگ و... اشاره کرد. بخش دوم کتاب با عنوان "پیوست ها"، به معرفی آثار و بناهای تاریخی غزنی، بلخ، هرات و دهستان اختصاص دارد؛ ضمن آن که متن کتیبه ی سرخ کوتل بغلان ـ متعلق به کنشیکا، پادشاه کوشانی سده ی دوم میلادی ـ به آن ضمیمه شده است. در این بخش تحلیل و ترجمه ی کتیبه ی مزبور اثر عبدالحی حبیبی، که در سال 1342 ش در کابل منتشر شده، به تفصیل آورده شده است. پایان بخش مطالب کتاب نیز تصاویر متعددی از آثار و ابنیه ی معرفی شده در کتاب است.

«ولایت فرغانه از اقلیم پنجم است و در کناره معموره عالم واقع شده، شرقی او کاشغر و غربی سمرقند و جنوبی کوهستان سرحد بدخشان». فرغانه ولایتی کوچک است، اما غله و میوه اش فراوان. در اطراف آن کوهستان قرار دارد، به جز غرب آن که سمرقند و خجند واقع است. دریای سیحون، که به آب خند شهرت دارد، از میان همین ولایت می گذرد و به طرف غرب می رود. در جلد سوم از مجموعه «آثار تاریخی ورارود و خوارزم» موقعیت جغرافیایی فرغانه، خجند، و خوقند، شرایط آب و هوایی، جغرافیای تاریخی، تاریخ، و آثار و بناهای تاریخی موجود مناطق مذکور بررسی و افزون بر آن درباره اندیجان، نمنگان، تاشکند، خیوه، کاث، هزاراسب، خانقاه و لورگنج توضحیاتی داده شده است. بخشی از کتاب حاوی تصاویر آثار تاریخی شهرهای مذبور است.